Fosfor – właściwości, dawkowanie i występowanie

Fosfor – właściwości 

Fosfor jest pierwiastkiem chemicznym należącym do grupy makroelementów. Oznacza to, że jego zawartość w organizmie jest stosunkowo duża, a rola niezwykle ważna. Łącznie zawartość tego pierwiastka w ludzkim organizmie wynosi ok. 1% masy ciała. Większość, bo nawet ponad 85% znajduje się w kościach i zębach, mniejsze ilości w mięśniach [1]. 

Fosfor – rola w organizmie 

Fosfor jest pierwiastkiem niezbędnym do prawidłowego funkcjonowania całego organizmu.  

Najważniejsze funkcje fosforu w organizmie obejmują: 

• wpływ na układ kostny i mięśniowy; 
• udział w procesach zachodzących w układzie nerwowym; 
• udział w procesach metabolicznych organizmu; 
• uczestnictwo w procesach wytwarzania energii; 
• zachowanie równowagi kwasowo-zasadowej organizmu; 
• obecność w składzie DNA i RNA. 

Fosfor jest pierwiastkiem budulcowym. Podobnie jak wapń jest kluczowy dla układu kostnego. Fosfor uczestniczy w mineralizacji kości i zębów. Buduje także tkanki miękkie organizmu i błony komórkowe.  

Fosfor jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego. Zapewnia prawidłowy przepływ bodźców nerwowych i wpływa na kształtowanie funkcji poznawczych. 

Fosfor odgrywa kluczową rolę w licznych procesach metabolicznych. Umożliwia prawidłowe przetwarzanie węglowodanów i tłuszczów oraz stymuluje metabolizm białek. 

Ponadto jest składnikiem wielu enzymów, a także związków energetycznych, dlatego bierze udział w procesach wytwarzania energii. 

Fosfor pomaga również zachować równowagę kwasowo-zasadową w organizmie, ponieważ wchodzi w skład buforu fosforanowego. 

Fosfor buduje także kwasy nukleinowe DNA i RNA – jest nośnikiem informacji genetycznych. 

Dodatkowo umożliwia wchłanianie ważnych witamin z grupy B, przede wszystkim niacyny (B3) i ryboflawiny (B2) [2,3]. 

Dzienne zapotrzebowanie na fosfor 

Dzienne zapotrzebowanie na fosfor u osób dorosłych wynosi 700 mg, niezależnie od płci. Większe zapotrzebowanie na fosfor występuje u dzieci i młodzieży między 10. a 18. rokiem życia, kiedy następuje intensywny wzrost i dojrzewanie płciowe organizmu.  

Dla tej grupy dzienne zapotrzebowanie wynosi 1250 mg fosforu na dobę [2]. 

Źródła fosforu w diecie 

Do produktów bogatych w fosfor zalicza się: 

• mięso, 
• ryby, 
• jaja, 
• sery podpuszczkowe, 
• kaszę gryczaną, 
• rośliny strączkowe, 
• ziarna (zbóż, słonecznika, sezamu), 
• orzechy, 
• nasiona (migdały). 

Należy pamiętać, że źródłem fosforu w diecie mogą być również fosforany stosowane w procesach przetwarzania żywności. 

Przyswajalność fosforu z pożywienia jest duża – od 55 do nawet 80%, dlatego rzadko dochodzi do niedoborów. Przyswajalność jest niska jedynie w przypadku roślin strączkowych, w których fosfor występuje w postaci połączeń fitynianowych. 

Odpowiednio zbilansowana dieta powinna w całości pokrywać dzienne zapotrzebowanie na fosfor. Suplementy zawierające ten pierwiastek powinny być stosowane tylko w uzasadnionych przypadkach.  

Średnie spożycie fosforu w krajach europejskich waha się od 1000 do 1767 mg na dobę [2]. 

Czy fosfor jest szkodliwy dla zdrowia? 

Fosfor jest pierwiastkiem niezbędnym do prawidłowego funkcjonowania organizmu.  

Podaż tego składnika zgodna z dziennym zapotrzebowaniem jest kluczowa dla zachowania zdrowia.  

Istotne, aby źródłem fosforu w organizmie były zdrowa, zbilansowana dieta. 

Należy pamiętać, że nadmiar fosforu może być niebezpieczny dla zdrowia. Fosforany w przemyśle spożywczym są stosowane jako stabilizatory, emulatory, przeciwutleniacze i regulatory kwasowości. Ich duże ilości mogą znajdować się w produktach wysokoprzetworzonych.  

Warto unikać takich produktów, aby nie doprowadzić do zbyt wysokiego poziomu fosforu w organizmie.  

Fosforany nie są niebezpieczne dla zdrowia, a ich zawartość w produktach spożywczych jest ściśle regulowana przez Rozporządzenie Ministra Zdrowia. Więcej na ten temat przeczytasz tutaj [2]. 

Nadmiar i niedobór fosforu – przyczyny i objawy 

Niedobór fosforu – przyczyny 

Niedobory fosforu występują stosunkowo rzadko, ponieważ fosfor występuje w wielu podstawowych produktach spożywczych, które znajdują się w naszej codziennej diecie, a jego przyswajalność jest bardzo wysoka.  

Do niedoborów może jednak dojść u pacjentów zmagających się z chorobami układu pokarmowego związanych z zaburzeniami wchłaniania składników odżywczych z przewodu pokarmowego. Niedobory mogą wystąpić także przy przewlekłych biegunkach i wymiotach. 

Na zbyt małą ilość fosforu są narażone również osoby niedożywione lub żywione pozajelitowo. 

Niedobory fosforu mogą być związane z niedoborem witaminy D. Bierze ona udział w regulacji gospodarki wapniowo-fosforanowej w organizmie, zwiększa wchłanianie fosforu i wapnia oraz zapewnia ich utrzymanie na prawidłowym poziomie. 

Przewlekłe przyjmowanie leków z grupy glikokortykosteroidów i leków zobojętniających kwas żołądkowy również może prowadzić do wystąpienia niedoboru fosforu w organizmie. Problem mogą stanowić także niektóre leki moczopędne, obniżające ciśnienie i przeciwdrgawkowe [1,2]. 

Niedobór fosforu – objawy 

O hipofosfatemii (niedoborze fosforu) mówimy, gdy poziom nieorganicznych związków fosforu w surowicy krwi spadnie poniżej wartości 0,9 mmol/l.  

Skutki łagodnej lub przewlekłej hipofosfatemii mogą być niezauważalne.  

W umiarkowanej hipofosfatemii mogą wystąpić: 

• ból i osłabienie mięśni, 
• bóle kostne, 
• wymioty, 
• mrowienie i drętwienie. 

Objawy, które mogą pojawić się w ostrej hipofosfatemii, to: 

• bardzo silne osłabienie, 
• drażliwość, zmęczenie, 
• zakażenia o ciężkim przebiegu, 
• porażenie mięśni, 
• drgawki, 
• zaburzenia gospodarki elektrolitowej,  
• osteomalacja (rozmiękanie kości) 
• rabdomioliza (rozpad mięśni), 
• zaburzenia funkcjonowania układu krwionośnego, m.in. hemoliza, 
• zaburzenia świadomości, 
• uszkodzenie wątroby. 

Niedobór fosforu u dzieci może prowadzić do krzywicy, dlatego w czasie intensywnego rozwoju należy szczególnie zadbać o odpowiednio wyższą podaż fosforu w diecie [2,3]. 

Nadmiar fosforu – przyczyny 

Główną przyczyną nadmiernego poziomu fosforu jest zbyt duża podaż tego pierwiastka w codziennej diecie. Należy pamiętać, że na stężenie fosforu ma wpływ również spożywanie dużych ilości wysokoprzetworzonej żywności zawierającej fosforany. 

Poziom fosforu i witaminy D jest ze sobą ściśle powiązany. Jak wcześniej wspomniano, niedobór witaminy D może prowadzić do niedoboru fosforu.  

Analogicznie w przypadku nadmiaru witaminy D może dojść do nadmiaru poziomu fosforu w organizmie na skutek zwiększonego wchłaniania. 

Do hiperfosfatemii mogą doprowadzić sytuacje skutkujące nadmiernym uwalnianiem fosforu z tkanek, m.in. poważne urazy, rozpad mięśni i ciężkie zakażenia. Do nadmiernego uwalniania fosforanów z kości, a w konsekwencji do zwiększenia poziomu fosforu w surowicy krwi, może dojść w przypadku długotrwałego unieruchomienia. 

Nadmiar fosforu w organizmie może być także spowodowany nieprawidłowym usuwaniem tego pierwiastka przez nerki (np. w przewlekłej niewydolności nerek, niedoczynności przytarczyc) lub zbyt niskim stężeniem parathormonu [2-4]. 

Nadmiar fosforu – objawy 

Nadmierny poziom fosforu w organizmie określa się mianem hiperfosfatemii.  

Stwierdza się ją, gdy poziom fosforanów w surowicy krwi przekracza 1,6 mmol/l. 

W hiperfosfatemii nie można wyróżnić charakterystycznych objawów. Mogą być one praktycznie nieodczuwalne. Objawy wynikają z dolegliwości i chorób, które mogą rozwinąć się na skutek zbyt dużego poziomu fosforu. 

Możliwe skutki nadmiaru fosforu to: 

• wtórna nadczynność przytarczyc, 
• zaburzenia wchłaniania wapnia, magnezu, żelaza, miedzi i cynku, 
• dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego, m.in. biegunki i wymioty, 
• hipokalcemia wynikająca z wiązania wapnia przez fosforany, 
• zwiększenie ryzyka miażdżycy na skutek odkładania wapnia w ścianach naczyń krwionośnych [1-4]. 

Kto powinien wykonać badanie fosforu? 

Badanie fosforu powinna wykonać każda osoba, u której występują wspomniane objawy. Należy pamiętać, że nie warto diagnozować się na własną rękę. Warto skorzystać z porady lekarza, który zaleci odpowiednie badania. 

Niedobory fosforu zdarzają się stosunkowo rzadko, jednak nie są niemożliwe. Niekiedy zapotrzebowanie na fosfor może być większe, np. u kobiet w ciąży. Nie udowodniono, aby zapotrzebowanie na ten składnik rosło w czasie karmienia piersią. Częściej dochodzi do sytuacji, w których stężenie fosforu u pacjentów jest zbyt wysokie. Nie zaleca się przyjmowania suplementów bez uprzedniego zbadania poziomu fosforu.  

Przeczytaj również:
Dieta w osteoporozie