Czym grożą zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej?

Do jonów obecnych w organizmie należą jony: 

• sodu (Na),  
• potasu (K),  
• wapnia (Ca),  
• chloru (Cl),  
• magnezu (Mg),  
• fosforu (P), 
• wodorowęglany (HCO).  

Jony są naładowane elektrycznie – ujemnie lub dodatnio. Komórki mięśnia sercowego, tkanki nerwowej i mięśniowej wykorzystują jony w celu utrzymania napięcia elektrycznego w błonie komórkowej. Dzięki potencjałowi elektrycznemu przekazywane są sygnały między komórkami, pozwalające na skurcze mięśni, które umożliwiają ruch, pracę serca oraz przesyłanie impulsów nerwowych.  

Jak powstają zaburzenia gospodarki elektrolitowej? 

Narządem odpowiedzialnym za utrzymanie homeostazy elektrolitowej są głównie nerki z pomocą układu hormonalnego. Odpowiadają one za utrzymanie odpowiedniego stężenia jonów w organizmie wobec zmieniających się warunków. 

Zaburzenia równowagi wodno-elektrolitowej rzadko występują jako schorzenie pierwotne – zwykle związane są z zaburzeniami czynności innych narządów. Do rozwoju objawowych zaburzeń elektrolitowych dochodzi w przypadku: 

• zmniejszonego/zwiększonego dostarczania i wchłaniania elektrolitów, 
• zmniejszonego/zwiększonego wydzielania elektrolitów. 

Najpoważniejsze oraz najczęstsze zaburzenia dotyczą jonów sodu i potasu. Najbardziej powszechną przyczyną zaburzeń jest niewydolność nerek. 

Odwodnienie a zaburzenia gospodarki elektrolitowej organizmu 

Zaburzenia gospodarki elektrolitowej – objawy 

Fizjologiczne wahania stężenia jonów w organizmie występują np. w trakcie intensywnego wysiłku fizycznego, kiedy jony sodu i potasu tracone są wraz z wodą w mechanizmie pocenia się.  

Uwaga! Odwodnienie w połączeniu z ciepłem generowanym podczas treningu skutkować może takimi objawami początkowymi jak: 

• drżenia mięśniowe,   
• zmęczenie,  
• bóle głowy,  
• splątanie,  
• osłabienie. 

Jeśli wysiłek nie zostanie przerwany w odpowiedzi na pierwsze symptomy, może dojść do wyczerpania cieplnego, a nawet udaru cieplnego. 

Innymi przyczynami odwodnienia prowadzącego do zaburzeń elektrolitowych są: 

• uporczywe biegunki, 
• silne wymioty (np. w przebiegu bulimii), 
• podeszły wiek (zanik uczucia pragnienia). 

Istotne, by w trakcie wysiłku fizycznego uzupełniać potencjalne niedobory płynami izotonicznymi zawierającymi elektrolity.  

Ciężkie odwodnienie prowadzi do hiponatremii, która w skrajnych przypadkach jest zagrożeniem życia.

Jakie są najczęstsze przyczyny zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej? 

Sód  

Hipernatremia (stężenie sodu w surowicy >145 mmol/l) to zbyt wysokie stężenie jonów sodu w organizmie. Zwykle związane jest z utratą wody, np. w przebiegu wymiotów, biegunek, pocenia się czy gorączki lub przyjmowaniem zbyt małej ilości płynów (osoby starsze, nieprzytomne, małe dzieci). Zazwyczaj nie wiąże się z nadmiarem jonów sodu, a ze zmniejszeniem ilości wody w organizmie.  

Hiponatremia wiąże się ze zbyt niskim poziomem sodu (stężenie sodu w surowicy <135 mmol/l). Może do niej doprowadzić m.in. 

• SIADH (zespół nieadekwatnego wydzielania wazopresyny), 
• utrata sodu wraz z wodą – nasilone biegunki i wymioty, gorączka, silne pocenie się, leki diuretyczne, 
• niedoczynność tarczycy, 
• przewlekła niewydolność serca, marskość wątroby z wodobrzuszem, obrzęki nerczycowe, 
• ostre uszkodzenie nerek, zaawansowana przewlekła choroba nerek, 
• ciężka hiperglikemia. 

Ciężką hiponatremią określa się stężenie sodu <125 mmol/l. Jest to stan zagrożenia życia! 

Potas  

Hiperkaliemia to zbyt wysokie stężenie potasu w surowicy >5,5 mmol/l. Najczęściej spowodowana jest upośledzeniem wydalania potasu przez nerki w przebiegu m.in. 

• przewlekłej niewydolności nerek, 
• hipoaldosteronizmu hiporeninowego,   
• hiperkaliemii polekowej – ACEI (np. ramipryl, kaptopryl), ARB (np. losartan), blokery receptora aldosteronowego (np. spironolakton, eplerenon), suplementy potasu, niesteroidowe leki przeciwzapalne. 

Hipokaliemia to zbyt niskie stężenie potasu w surowicy <3,5 mmol/l. Może być spowodowana m.in. przez: 

• niewystarczającą podaż potasu wraz z pożywieniem, 
• wymioty, biegunki, 
• hiperaldosteronizm pierwotny, 
• diuretyki pętlowe i tiazydowe, glukokortykosteroidy, 
• leki przeczyszczające, 
• utratę przez skórę – nadmierne pocenie, oparzenia. 

Ciężka hipokaliemia jest stanem zagrożenia życia! 

Wapń  

Hiperkalcemia to zwiększenie stężenia wapnia w surowicy do >2,75 mmol/l (>11 mg/dl). Najczęściej występuje w przebiegu pierwotnej nadczynności przytarczyc oraz nowotworów.   

Hipokalcemia to zmniejszenie stężenia wapnia w surowicy <2,25 mmol/l (<9 mg/dl). Może być spowodowana m.in. przez: 

• niedostateczną podaż wapnia wraz z pożywieniem, 
• niedoczynność przytarczyc, 
• diuretyki pętlowe, 
• ostre zapalenie trzustki. 
• niedobór witaminy D. 

Ciężkie niedobory elektrolitów mogą prowadzić do poważnych komplikacji, a nawet zgonu. Duże, objawowe nadmiary elektrolitów, szczególnie u osób z niewydolnością nerek, mogą wymagać eliminacji poprzez dializę.  

Jakie są objawy zaburzeń elektrolitowych? 

Objawy zależą od stanu ogólnego i wieku pacjenta, przewlekłości schorzenia i chorób towarzyszących. Im większe odchylenie stężenia jonów, tym objawy są zazwyczaj (ale nie zawsze, szczególnie gdy zaburzenie rozwija się powoli!) bardziej nasilone i groźne. 

Zaburzone stężenia elektrolitów mogą prowadzić do: 

• zaburzeń rytmu serca, 
• osłabienia, 
• drżeń mięśniowych, 
• spadku lub wzrostu ciśnienia krwi, 
• splątania, 
• drgawek, 
• drętwienia, 
• zaburzeń układu nerwowego (nadmierne uczucie senności), 
• nadmiernego uczucia zmęczenia, 
• skurczy mięśni. 

W przypadku zaobserwowania nasilonych objawów neurologicznych, zwłaszcza u osób w podeszłym wieku, konieczna jest konsultacja lekarska.  

Jak sprawdzić poziom elektrolitów? 

Badanie poziomu elektrolitów, inaczej jonogram, jest niedrogie i powszechnie dostępne w laboratoriach medycznych. Oznaczenie stężenia jonów w surowicy można wykonać w każdym laboratorium odpłatnie lub – w niektórych placówkach – ze skierowaniem od lekarza rodzinnego.  

Przeczytaj również:
Czym jest jonogram i kiedy się go wykonuje?