Opioidy i opiaty w leczeniu bólu

Opiaty i opioidy – czym się różnią?

Opiaty to substancje wyekstrahowane bezpośrednio z opium (wysuszony sok z niedojrzałych makówek lekarskich). Jest ich około dwudziestu, w tym morfina, kodeina i papaweryna. Przed wynalezieniem metod umożliwiających uzyskanie poszczególnych substancji z opium było ono stosowane w formie nalewki alkoholowej lub palone w celach rekreacyjnych i przeciwbólowo. Z opiatów poprzez modyfikacje chemiczne uzyskuje się syntetyczne pochodne używane później w lecznictwie.

Opioidy to grupa substancji syntetycznych i naturalnych (czyli wyżej opisanych opiatów), których wspólną cechą jest aktywność wobec receptorów opioidowych – μ (mi), κ (kappa), δ (delta). Przykładowymi opioidami są:

•       morfina,
•       kodeina,
•       fentanyl,
•       buprenorfina,
•       oksykodon,
•       endorfina, dynorfina i enkefalina – tak zwane opioidy endogenne wytwarzane naturalnie w naszym organizmie.

Kiedy stosuje się opioidy i opiaty?

Głównym zaleceniem do stosowania opioidów jest leczenie bólu. Słabe opioidy takie jak kodeina lub loperamid są dostępne w niewielkich dawkach bez recepty. Pozostałe dostępne w Polsce leki z tej grupy sprzedawane są wyłącznie po okazaniu recepty bądź podawane w lecznictwie zamkniętym. W medycynie paliatywnej opioidy stosuje się również bardzo często w leczeniu duszności – najczęściej w przebiegu nowotworów lub przewlekłej obturacyjnej choroby płuc.

Opioidem wartym uwagi jest loperamid, który wykazuje działanie jedynie wobec obwodowych receptorów, czyli omija ośrodkowy układ nerwowy. Działanie, które często jest uznawane  jako efekt niepożądany leków z tej grupy, w tym przypadku jest przydatne. Lek ten stosuje się doraźnie w leczeniu biegunki.

Dawniej popularnym wskazaniem było stosowanie kodeiny na kaszel, obecnie odchodzi się od tego wykorzystania tej substancji – szczególnie u dzieci. Prawdopodobnie efekt stosowania kodeiny jest niewiele większy od placebo, a uwagę zwraca analiza kilkunastu przypadków śmiertelnych wśród dzieci w Stanach Zjednoczonych w przebiegu zatrzymania oddechu. Okazuje się, że szybkość metabolizowania kodeiny jest osobniczo bardzo zmienna – część pacjentów bardzo szybko „przetwarza” kodeinę do aktywnej formy leku, osiągając jej wysokie stężenie we krwi, a to zwiększa również ryzyko działań niepożądanych takich jak zatrzymanie ośrodka oddechowego w pniu mózgu. 

Skąd się bierze strach przed opioidami ?

Opiofobia – termin określający strach przed przepisywaniem (w przypadku lekarzy) i zażywaniem (u pacjentów) opioidów w celach leczniczych. Początkowo pojęcie to było używane jedynie w odniesieniu do lekarzy, głównie ze Stanów Zjednoczonych. W latach 80. i 90. ubiegłego wieku w obliczu strachu przed rosnącą liczbą uzależnień wprowadzono politykę ograniczającą lekarzy co do przepisywania leków opioidowych u pacjentów. Retoryka prowadzona w tych czasach nastawiona była na nagłaśnianie efektów ubocznych działania opioidów, głównie uzależnienia i śmierci w mechanizmie zatrzymania ośrodka oddechowego. Morfinę i pochodne stosowano więc jedynie w przypadkach ostrego bólu oraz po operacjach. Z pomocą przyszła nauka i w ciągu kolejnych 30 lat stosunek do opioidów ocieplał się, a prawidłowe leczenie bólu  (również przewlekłego) stawiano za priorytet. Niestety historia zatoczyła koło i przez rosnącą liczbę  osób uzależnionych od opioidów narasta również niechęć do przewlekłego stosowania tych substancji.

Trzeba zaznaczyć, że opioidy stosowane u osób nieuzależnionych w dawkach wyłącznie uśmierzających ból rzadko powodują uzależnienie.

Obecnie nie istnieje  lepszy sposób leczenia  bólu przewlekłego, ostrego i nowotworowego niż opioidy.

Niestety zjawisko opiofobii obecne jest również wśród pacjentów, stąd zdarzają się sytuacje, że rodzina prosi lekarza, aby nie podawał „narkotyków” umierającej osobie pomimo nieskuteczności słabszych leków przeciwbólowych. Na oddziałach personel medyczny używa często zamienników nazw i zamiast „morfina” używa się zwrótów „em-efka”, „emka”.

Pamiętajmy, że leczenie bólu to prawo każdego pacjenta, a bagatelizacja skarg chorego jest absolutnie niemoralna i niegodna.

Efekty uboczne stosowania opioidów

Opioidy to  wysoce skuteczne leki, niemniej jednak ich  działanie obarczone jest licznymi skutkami ubocznymi. Części z nich da się zapobiec, stosując inne leki, inne można ograniczyć poprzez dobieranie odpowiedniej dawki. Każdy pacjent wykazuje inną tolerancję na wymienione niżej działania niepożądane oraz doświadcza ich mniej bądź bardziej intensywnie.

Główne działania niepożądane:

•       zaparcia,
•       nudności,
•       wymioty,
•       świąd,
•       uspokojenie/sedacja,
•       euforia,
•       hamowanie oddechu.

Opioidy, mimo licznych działań niepożądanych, stosowane według zaleceń lekarza są bezpiecznymi i skutecznymi lekami. Konsekwencją odczuwania przewlekłego bólu może być nie tylko nieprzyjemne doznanie, ale również zwiększone ryzyko rozwinięcia depresji czy allodyni (odczuwanie bólu w reakcji na bodziec, który u zdrowych ludzi go nie powoduje, np. dotyk, ciepło, zimno). Ważne jest, aby komunikować lekarzowi prowadzącemu potrzebę otrzymania leków przeciwbólowych.