Zatrucie grzybami – na które grzyby należy uważać?

Rodzaje zatruć grzybami 

Istnieje wiele różnych podziałów zatruć grzybami. Wszystkie zakładają, że doszło do zatrucia jednym gatunkiem grzyba, co w praktyce klinicznej jest raczej rzadką sytuacją. Przydatnym podziałem może być jednak ten klasyfikujący zatrucie w zależności od efektów wywołanych toksyną. Według tego podziału rozróżnia się zatrucia: 

• cytotropowe – uszkadzające narządy miąższowe, takie jak wątroba; 
• neurotropowe – wywołujące objawy neuropsychologiczne; 
• gastryczne – wywołujące ostry nieżyt żołądkowo-jelitowy; 
• nieswoiste – wywołane grzybami jadalnymi. 

Jakie grzyby najczęściej wywołują zatrucia? 

Zdecydowanie najczęstsze są zatrucia muchomorem sromotnikowym, mylonym m.in. z kanią. Inne grzyby, które często wywołują zatrucia to: 

• piestrzenica kasztanowata – przypomina smardza jadalnego; 
• zasłonak rudy – mylony z innymi zasłonakami; 
• borowik szatański – podobny do borowików: purpurowego, żółtoporego, orawskiego; 
• muchomor czerwony – możliwość pomyłki z muchomorem królewskim, młode owocniki mogą być mylone także z gołąbkiem winnym. 

Zatrucie muchomorem sromotnikowym 

Muchomor sromotnikowy (Amanita phalloides), inaczej zwany muchomorem zielonawym czy leśną śmiercią, jest grzybem, którego spożycie stanowić może bezpośrednie zagrożenie życia. Rośnie od lata do jesieni częściej w lasach liściastych lub mieszanych.  

Do wystąpienia zatrucia wystarczy spożycie jednego średniej wielkości grzyba.  

Toksyny zawarte w muchomorach sromotnikowych to: 

• amatoksyny – odpowiedzialne za martwicę wątroby, mogącą prowadzić do niewydolności tego narządu. Amanityna, jedna z amatoksyn, wywołuje tzw. zespół sromotnikowy. 
• fallotoksyny – mają wpływ głównie na śluzówkę przewodu pokarmowego, wywołując silne wymioty i biegunkę.  

Substancje te są termostabilne, co oznacza, że nie rozkładają się podczas obróbki cieplnej. Zatrucie nimi przebiega bardzo podstępnie i jest trudne do leczenia, gdyż od momentu spożycia grzyba do pierwszych objawów może minąć nawet 48 godzin.  

Po pierwszej, bezobjawowej fazie zespołu sromotnikowego następuje faza jelitowa. Objawia się ona bardzo nasiloną biegunką, szybko prowadzącą do odwodnienia i zaburzeń elektrolitowych. Niekiedy może dojść do zmniejszenia ilości krwi krążącej i wstrząsu. W tej fazie zatrucia muchomorem sromotnikowym może wystąpić także niewydolność nerek – jest to zagrożenie szczególnie dla osób starszych lub posiadających wcześniejsze obciążenia tego narządu, a także dla dzieci. 

Po fazie jelitowej rozpoczyna się okres uszkodzenia wątroby. Dochodzi do pozornej poprawy w postaci chwilowego ustąpienia dolegliwości żołądkowo-jelitowych. Pojawiają się natomiast objawy uszkodzenia wątroby – m.in. zażółcenie powłok (żółtaczka) i zmiany w badaniach laboratoryjnych. Może dojść do ostrej niewydolności wątroby i śpiączki wątrobowej. 

W ostatnim etapie, fazie mózgowej, dochodzi do zaburzeń świadomości. W schyłkowym etapie pacjenci przestają reagować na jakiekolwiek bodźce. 

Zatrucie piestrzenicą kasztanowatą 

Piestrzenica kasztanowata (Gyromitra esculenta) zawiera neurotoksynę zwaną gyromitryną. Jest to substancja, która rozpada się po kilkukrotnej obróbce cieplnej ze zmianą wody. Można zatruć się tym grzybem, wdychając opary gotującej się piestrzenicy oraz spożywając wodę po gotowaniu grzybów.  

Gyromitryna hamuje wytwarzania jednego z neuroprzekaźników – kwasu  γ-aminomasłowego (GABA), co prowadzi do występowania u pacjentów drgawek. Inne konsekwencje zatrucia obejmować mogą: 

• nudności, wymioty i biegunkę z odwodnieniem i zaburzeniami elektrolitowymi; 
• uszkodzenie wątroby z zażółceniem powłok i powiększeniem wątroby; 
• działanie kancerogenne i teratogenne (uszkadzające płód). 

Zatrucie zasłonakiem rudym 

Zasłonak rudy (Cortinarius orellanus) zawiera toksyczną substancję zwaną orrelaniną. Niebezpieczne jest spożycie już 100-200 g grzybów z tego gatunku. Działanie toksyczne orrelaniny polega głównie na uszkodzeniu nerek, którego objawy pojawiają się kilka dni po spożyciu grzyba. Okres utajenia może trwać nawet do dwóch tygodni, co znacząco utrudnia diagnostykę nagle pojawiającej się postępującej niewydolności nerek. 

Zatrucie borowikiem szatańskim 

Borowik szatański (Boletus satanas), podobnie jak gołąbek wymiotny (Russula emetica) i mleczaj wełnianka (Lactarius torminosus), wywołują głównie dolegliwości żołądkowo-jelitowe. Dominuje biegunka, która może doprowadzić do zaburzeń wodno-elektrolitowych. Leczenie tych zaburzeń umożliwia szybki powrót do zdrowia, a przypadki śmiertelne są rzadkie. 

Zatrucie muchomorem czerwonym 

Muchomor czerwony (Amanita muscaria) i muchomor plamisty (Amanita pantherina) toksyczne działanie zawdzięczają przede wszystkim obecności pochodnych izoksazolu. 

Izoksazole nie tylko nie podlegają rozpadowi podczas obróbki termicznej, ale ich siła działania może ulec wzmocnieniu podczas suszenia. Związki te wywierają toksyczne działanie na ośrodkowy układ nerwowy. Bywa, że do zatrucia dochodzi w sposób intencjonalny, ponieważ substancje te, spożyte w małych ilościach, mają efekt narkotyczny.  

Postępowanie w zatruciach grzybami 

Ze względu na długi okres utajenia postępowanie takie jak płukanie żołądka nie ma w zasadzie znaczenia leczniczego. Zwykle zaleca się wykonywanie tego działania do godziny po spożyciu substancji trującej. W przypadku grzybów, które mogą długo zalegać w układzie pokarmowym, płukanie żołądka wykonuje się w celach diagnostycznych – resztki grzybów mogą ułatwić identyfikację grzyba, którym zatruł się pacjent. 

W przypadku niektórych grzybów, np. muchomora sromotnikowego, istnieją swoiste odtrutki. Oprócz podania takiego preparatu często stosuje się: 

• węgiel aktywowany,  
• zabiegi hemodializy, 
• leczenie konkretnych objawów.  

Do leczenia objawowego należy wyrównywanie gospodarki wodno-elektrolitowej i leczenie ostrej niewydolności wątroby. 

Przeczytaj również:
Na czym polega detoksykacja?

Jak uchronić się przed zatruciem grzybami? 

Częstymi przyczynami zatruć jest stosowanie się do nieprawdziwych przekonań – że grzyby trujące zaciemniają srebrne sztućce, zmieniają kolor cebuli na czerwony czy mają gorzki smak. Są to fałszywe przesłanki, w które nie należy wierzyć!  

Ponadto zaleca się niezbieranie grzybów o blaszkowatym hematoforze (tj. spodzie kapelusza) i grzybów młodych z nie do końca rozwiniętą morfologią, ponieważ to może utrudniać rozpoznanie gatunku.  

Dobrym zwyczajem jest też zbieranie grzybów jedynie przez dorosłych i niewłączanie do tego procesu dzieci.  

Chociaż szacuje się, że zatrucia grzybami stanowią 3-6% wszystkich ostrych zatruć, prawdopodobnie są to dane zaniżone. Część pacjentów z zatruciem nie zgłasza się po pomoc medyczną, inni zapominają podać w wywiadzie, że spożyli grzyby. Dorośli i dzieci zatruwają się zwykle ze względu na przypadkowe spożycie grzyba trującego, natomiast młodzi dorośli stosunkowo często trują się grzybami o właściwościach halucynogennych.  

Przeczytaj również:
Czy grzyby są pozbawione wartości odżywczych?
Jak odróżnić muchomora sromotnikowego od kani?