Dysfagia (problem z połykaniem) – na czym polega?

Przebieg połykania

Połykanie jest czynnością, która umożliwia prawidłowo funkcjonującemu człowiekowi pobieranie pokarmu i płynów, co, najogólniej mówiąc, pozwala dostarczyć organizmowi składników niezbędnych do życia. Spożywany pokarm zostaje początkowo rozdrabniany, formowany w bolus (kęs pokarmu) i transportowany przez gardło i przełyk do żołądka, w którym ulega dalszemu rozkładowi.  

Co ciekawe, w czynność połykania jest zaangażowanych prawie 100 mięśni gardła, twarzy i przełyku.  

Jakby tego było mało, każdy z nas przełyka około 1000 razy w ciągu doby, z czego najwięcej podczas jedzenia. 

Wyróżnia się 4 fazy połykania: 

• fazę ustną przygotowawczą – polega ona na pobraniu pokarmu, rozdrobnieniu go i wymieszaniu ze śliną, w wyniku czego powstaje wspomniany wcześniej bolus; 
• fazę ustną właściwą – polega na przemieszczaniu pokarmu w stronę gardła; 
• fazę gardłową – polega na dalszym przemieszczaniu kęsa pokarmowego w stronę przełyku. W fazie gardłowej ogromną rolę stanowi funkcjonowanie podniebienia miękkiego, które w trakcie połykania zamyka dostęp do jamy nosowej, dzięki czemu pokarm nie może się do niej dostać. W tym samym czasie krtań unosi się, a kość gnykowa zamyka wejście do tchawicy, chroniąc przed niebezpiecznym zachłyśnięciem. 
• fazę przełykową – kęs pokarmu zsuwa się do żołądka przez przełyk. Faza ta trwa 8-20 sekund. 

Fazy połykania są płynne i po kolei przechodzą z jednej do drugiej. Aby połykanie przebiegało prawidłowo, sprawne muszą być:  

• wargi,  
• mięśnie żwaczy,  
• język,  
• mięśnie policzków,  
• podniebienie miękkie,  
• krtań,  
• gardło, 
• przełyk. 

Przyczyny zaburzeń połykania

Dysfagia może występować na każdym etapie połykania lub na jednym z nich. Najczęstszą przyczyną zaburzeń połykania są zaburzenia anatomiczno-strukturalne, które dotyczą budowy jamy ustnej i gardła, np. rozszczepy podniebienia, rozszczepy warg, zaburzenia pracy mięśni twarzy, gardła i przełyku, a także wystąpienie nowotworów jamy ustnej, gardła lub przełyku. Ponadto warto wspomnieć, że funkcje naszego ciała są sterowane przez mózg i są zależne od stanu układu nerwowego, którego uszkodzenie może wywołać dysfagię pomimo sprawnych narządów. Lekarze dzielą zaburzenia połykania na dysfagię przełykową i dysfagię przedprzełykową. 

Czym są spowodowane zaburzenia różnych faz połykania?

• Zaburzenia fazy przygotowawczej i właściwej – do najczęstszych przyczyn zalicza się porażenie nerwów czaszkowych (twarzowego, trójdzielnego i podjęzykowego), niedowłady. 
• Zaburzenia połykania w fazie gardłowej – dotyczą najczęściej porażenia lub niedowładów nerwu podjęzykowego, podniebienno-gardłowego i błędnego. 
• Zaburzenia połykania w fazie przełykowej – może być spowodowana między innymi zaburzeniami funkcjonowania zwieraczy przełyku lub pracy mięśni przełyku. 

Przyczyn dysfagii jest wiele. Może być też ona wynikiem różnych chorób, np. móżdżku. 

Konsekwencje wystąpienia dysfagii 

Zaburzone połykanie jest bardzo niebezpieczne dla życia i niesie ze sobą ryzyko śmierci. Oprócz krztuszenia się i zachłyśnięcia kęsem pokarmowym istnieje ogromne ryzyko aspiracji, czyli dostania się pokarmu lub płynu do krtani i dróg oddechowych, co może być powodem wystąpienia zachłystowego zapalenia płuc. 

Przeczytaj również:
Dysfagia – jak ułatwić sobie połykanie leków?

Jak radzić sobie z dysfagią?

Osoba, u której zdiagnozowano dysfagię, zostaje poddana terapii i opiece. W trakcie terapii szczególną uwagę zwraca się na pozycję pacjenta w trakcie jedzenia, a także na konsystencję posiłku.  

Im większe trudności z połykaniem, tym konsystencja jedzenia powinna być bardziej płynna lub papkowata, aby była jak najłatwiejsza do przełknięcia, co zmniejsza ryzyko zachłyśnięcia czy zakrztuszenia.  

Co więcej, zmianie może ulec sposób podawania pokarmu, co może korzystnie wpłynąć na funkcjonowanie niesprawnych mięśni, np. 

• podawanie pokarmu przy pomocy łyżeczki – ilość pokarmu jest niewielka i zostaje podana w konkretne miejsce, omijając miejsca objęte niedowładem, ponadto układanie łyżeczki z pokarmem na języku wymusza jego uniesienie ku górze i pracę warg, które ściągają pokarm z łyżeczki; 
• podawanie picia przy użyciu słomki – wymusza pracę warg (objęcie wargami słomki) oraz pracę podniebienia miękkiego, które wytwarza podciśnienie w trakcie zasysania płynu; 
• podawanie płynów przy użyciu kubka – utrwala samokontrolę pijącego i ilość wypijanego płynu, usprawnia pracę warg; 
• podawanie pokarmów w gazie, co umożliwia bezpieczne ćwiczenia żucia z jednoczesnym zmniejszeniem ryzyka zachłyśnięcia do minimum. 

Czasami zmiana podawania pokarmu nie do końca rozwiązuje problem pacjenta, dlatego też terapeuci (oraz sami pacjenci) stosują nierzadko specjalne manewry wspomagające połykanie. Wśród nich znajdują się: 

• manewr Mendelsohna – polega na celowym i przede wszystkim świadomym uniesieniu krtani przez pacjenta w fazie gardłowej połykania; 
• silne połykanie wraz z mocnym podparciem – wzmacnia mięśnie gardła, polega na mocnym i głośnym przełykaniu, co daje lepszą kontrolę podczas spożywania pokarmów; 
• połykanie supragłośniowe – ten rodzaj połykania polega na świadomym wstrzymaniu powietrza w trakcie połykania, co umożliwia lepszą ochronę dróg oddechowych; 
• połykanie supersupragłośniowe – oprócz wstrzymania powietrza stosuje się tutaj również dodatkowe odkrztuszanie po przełknięciu. 

Ćwiczenia usprawniające połykanie 

• Manewr Masako – ćwiczenie to znacznie wzmacnia mięśnie tylnej ściany gardła, polega na przygryzaniu wysuniętego koniuszka języka i jednoczesnym przełykaniu śliny. 
• Ćwiczenia Shakera – ćwiczenie to wzmacnia mięśnie gardła, wykonuje się je w pozycji leżącej i polega na trzykrotnym unoszeniu głowy w ciągu minuty, po którym następuje minutowa przerwa. Następnie wykonuje się unoszenie głowy powtórzone 30 razy. 
• Ćwiczenia oporowe. 
• Ćwiczenia artykulacyjne – wzmacniają narządy mowne. 
• Ćwiczenia żucia i gryzienia. 
• Ćwiczenia oddechowe. 

Dysfagia znacznie utrudnia życie osoby, którą dotyka. Odpowiednia terapia i opieka medyczna mogą złagodzić jej nasilenie i pomóc w powrocie do zdrowia. 

Źródła: 

• M. Litwin, I. Pietrzyk, Diagnoza i terapia dysfagii, Komlogo, Gliwice 2013.