Statyny – czym są? Działanie, szkodliwość i skutki uboczne statyn

Statyny – co to jest? 

Statyny to grupa leków zawierająca naturalne lub syntetyczne związki chemiczne. Są one stosowane w celu obniżania stężenia cholesterolu we krwi.  Cholesterol to substancja tłuszczowa zaliczana do grupy związków zwanych sterolami. Odpowiada on za właściwy przebieg szeregu procesów zachodzących w organizmie człowieka.

Wyróżniamy dwa typy cholesterolu: 

• cholesterol endogenny – wytwarzany głównie w ludzkiej wątrobie i jelitach; jest transportowany do wszystkich komórek organizmu wraz z krwią; budulec większości błon komórkowych ludzkiego organizmu; odpowiada za prawidłową syntezę hormonów steroidowych, witaminy D i kwasów żółciowych, wspomaga funkcje układu nerwowego, odpornościowego i trawiennego; 
• cholesterol egzogenny – dostarczany wraz z pożywieniem; jego największe ilości zawierają tłuszcze zwierzęce i produkty pochodzenia zwierzęcego (mięso i przetwory mięsne), jajka, a także nabiał. 

Około 75% całkowitego cholesterolu w ludzkim organizmie stanowi cholesterol endogenny, pozostałe 25% to cholesterol egzogenny. 

Choć cholesterol pełni wiele ważnych funkcji, jego nadmiar może być szkodliwy dla organizmu człowieka. Zbyt wysoki poziom cholesterolu w osoczu krwi spowodowany odkładaniem się cząstek o niskiej gęstości (LDL) we włóknach mięśni gładkich ścian tętnic powoduje ich zwężenie, co zwiększa ryzyko rozwoju miażdżycy i jej powikłań (zawału serca czy udaru mózgu). 

Przyczyną występowania hiperlipidemii (zespołu zaburzeń metabolicznych charakteryzujących się podwyższonym poziomem cholesterolu lub trójglicerydów w surowicy krwi) mogą być np.:  

• nieodpowiednie odżywianie się,  
• siedzący trybu życia,  
• predyspozycje genetyczne (hipercholesterolemia rodzinna). 

Ryzyko wystąpienia podwyższonego poziomu cholesterolu nasila się u palaczy, osób chorujących na cukrzycę i otyłych. 

W celu określenia poziomu cholesterolu wykonuje się badania krwi, w których oznaczany jest poziom stężenia całkowitego cholesterolu. Dodatkowo można oznaczyć stężenie poszczególnych frakcji cholesterolu, wykonując lipidogram. 

Statyny – historia 

Mewastatyna – pierwsza substancja o właściwościach obniżających poziom cholesterolu oraz lipoproteiny LDL została wyizolowana z gatunku grzybów Penicillium citrinum w 1973 roku przez japońskiego biochemika Akira Endō. 

Związek o podobniej budowie (mewinolinę) wyodrębnił zespół Alfreda Albertsa w 1978 roku. 

W 1979 roku Akira Endō opatentował pierwszą statynę –  monakolinę K otrzymaną z pleśni Monascus ruber.  

Badania nad obiema substancjami dowiodły, że monakolina K i mewinolina są tym samym związkiem. Ich obecna nazwa to lowastatyna. 

Mechanizm działania statyn 

Statyny obniżają poziomu cholesterolu całkowitego, frakcji LDL i triglicerydów oraz powodują nieznaczny wzrost frakcji HDL.

Działanie to polega na ograniczeniu produkcji cholesterolu przez hamowanie aktywności enzymu odpowiadającego za jego produkcję w komórkach wątrobowych. 

Dodatkowo statyny wykazują działanie plejotropowe, np.: 

• zapobiegają pęknięciu blaszki miażdżycowej, 
• redukują stan zapalny ścian naczyń,  
• poprawiają funkcje śródbłonka, 
• ułatwiają rozpuszczanie skrzeplin i działają przeciwzakrzepowo. 

Przykłady statyn 

Statyny naturalnie występujące można spotkać w grzybie jadalnym – boczniaku ostrygowatym, a także w sfermentowanym czerwonym ryżu. 

Aktualnie w leczeniu zbyt wysokiego poziomu stężenia cholesterolu wykorzystywane są statyny pochodzenia naturalnego oraz statyny syntetyczne. 

Statyny naturalne: 

• lowastatyna – stosowana: 
  • u pacjentów podwyższonym stężeniem cholesterolu (hipercholesterolemią) lub triglicerydów we krwi, 
  • u pacjentów z chorobą niedokrwienną serca w celu hamowania postępowania miażdżycy w naczyniach wieńcowych; 
• prawastatyna – stosowana: 
  • u pacjentów z podwyższonym stężeniem cholesterolu (hipercholesterolemią) lub triglicerydów we krwi, 
  • u dzieci od 8. roku życia i młodzieży w przypadku hipercholesterolemii pochodzenia genetycznego, 
  • u pacjentów z umiarkowaną lub ciężką hipercholesterolemią i wysokim ryzykiem wystąpienia zawału serca czy udaru mózgu, 
  • u pacjentów po przebytym zawale mięśnia sercowego oraz niestabilną dławicą piersiową (w wywiadzie), z podwyższonym poziomem cholesterolu we krwi (lub prawidłowym) w celu ograniczenia występowania schorzeń,  
  • u pacjentów z podwyższonym stężeniem cholesterolu podczas leczenia immunosupresyjnego po przeszczepie narządu miąższowego; 
• simwastatyna – stosowana: 
  • u pacjentów z genetyczną hipercholesterolemią łącznie z innymi metodami leczenia lub gdy nie można zastosować innych metod leczenia, 
  • u pacjentów z miażdżycą naczyń serca lub cukrzycą, nawet przy prawidłowym stężeniu cholesterolu we krwi jako profilaktyka zachorowań lub nawet zgonu z powodu chorób układu sercowo-naczyniowego; 

Statyny syntetyczne: 

• atrowastatyna – stosowana: 
  • u pacjentów z podwyższonym poziomem stężenia cholesterolu (hipercholesterolemią) lub triglicerydów we krwi, 
  • u pacjentów w leczeniu hipercholesterolemii pochodzenia genetycznego (łącznie z innymi metodami leczenia lub gdy nie można zastosować innych metod leczenia), 
  • u pacjentów z miażdżycą naczyń serca lub cukrzycą (nawet jeśli poziom cholesterolu we krwi jest prawidłowy), aby zmniejszyć ryzyko wystąpienia chorób układu sercowo-naczyniowego lub nawet zgonu; 
• fluwastatyna – stosowana: 
  • u pacjentów z podwyższonym poziomem stężenia cholesterolu (hipercholesterolemią) lub triglicerydów we krwi, aby zapobiegać schorzeniom serca lub udarom mózgu, 
  • u pacjentów poddanych wcześniej zabiegom w obrębie naczyń serca w celu zapobiegania powtórnemu zawałowi serca; 
• rosuwastatyna – stosowana: 
  • u pacjentów z genetyczną hipercholesterolemią łącznie z innymi metodami leczenia lub gdy nie można zastosować innych metod leczenia, 
  • w celu zapobiegania np. zawałom mięśnia sercowego czy udarom mózgu u pacjentów ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia tych zdarzeń po raz pierwszy. 

Statyny – wskazania do ich przyjmowania 

Wskazaniami do stosowania leków z tej grupy są:  

• podwyższone stężenie cholesterolu całkowitego oraz frakcji LDL w surowicy krwi – hiperlipidemia, która zwiększa ryzyko rozwoju miażdżycy i jej powikłań takich jak zawał serca czy udar mózgu (szczególnie u pacjentów z chorobą niedokrwienną serca i cukrzycą) 
• zapobieganie nawrotom powikłań miażdżycy (zwłaszcza zawałów serca i udarów mózgu) u pacjentów po przebytym zawale serca czy udarze. 

Należy pamiętać, że w trakcie przyjmowania statyn należy stosować dietę o zmniejszonej zawartości cholesterolu. 

Statyny – przeciwwskazania do ich przyjmowania 

Leków zawierających substancje czynne z grupy statyn nie należy stosować u: 

• pacjentów uczulonych na statyny, 
• dzieci poniżej 8. roku życia, 
• kobiet w okresie ciąży, 
• kobiet w okresie karmienia piersią, 
• pacjentów z czynną lub przewlekłą niewydolnością wątroby. 

Jeśli podczas przyjmowania leków zawierających statyny poziom transaminaz (enzymów wątrobowych) w osoczu przekroczy trzykrotnie górną granicę normy, należy przerwać stosowanie tych leków. 

Jakie działanie na organizm człowieka wykazują statyny? 

Poprzez hamowanie aktywności enzymu reduktazy 3-hydroksy-3-metylo-glutarylokoenzymu A (HMG-CoA), który reguluje produkcję cholesterolu w komórkach wątrobowych, statyny powodują obniżenie stężenia cholesterolu we krwi. Wątroba wytwarza mniej cholesterolu i jednocześnie zwiększa się jej zdolność do wychwytywania „złego cholesterolu” (frakcji LDL).

Takie działanie leków zawierających statyny przyczynia się między innymi do: 

• zmniejszenia stanu zapalnego ścian naczyń,  
• stabilizacji blaszki miażdżycowej i zapobiegania jej pęknięciom, 
• ułatwienia przepływu krwi w naczyniach tętniczych. 

Statyny wykazują również działanie przeciwzakrzepowe i profibrynolityczne (ułatwiają rozpuszczanie skrzeplin). 

Jest to grupa leków stosowana w celu zapobiegania chorobie wieńcowej, ale też w celu hamowania jej rozwoju i ograniczenia powikłań związanych z miażdżycą, takich jak np. zawał serca czy udar mózgu. 

Statyny zapobiegają również powtórnemu występowaniu tych powikłań. 

Skutki uboczne przyjmowania statyn 

Statyny to grupa leków o wysokiej skuteczności działania. Zazwyczaj jest dobrze tolerowana przez pacjentów. Jak wszystkie leki, również statyny mogą wywołać skutki uboczne, jednak groźne działania niepożądane podczas ich stosowania występują rzadko. 

Jednym z działań niepożądanych, które może wystąpić podczas leczenia statynami, jest miopatia (uszkodzenie mięśni). Charakteryzuje się ona osłabieniem, bólem i skurczami mięśni. Ryzyko uszkodzenia mięśni zwiększa się wraz z wielkością dawki przyjmowanych statyn. 

Jeśli u pacjenta pojawią się objawy miopatii, należy poinformować o tym lekarza. 

W grupie pacjentów najbardziej narażonych na pojawienie się miopatii w wyniku przyjmowania statyn są np. osoby z cukrzycą czy niewydolnością nerek, a także osoby starsze. Nasilone ryzyko jej wystąpienia występuje przy jednoczesnym stosowaniu niektórych leków, np. leków przeciwgrzybiczych, wybranych antybiotyków, niektórych leków stosowanych w leczeniu nadciśnienia tętniczego i chorób serca, a także fibratów. Miopatia występuje u około 0,5% leczonych pacjentów. 

Najgroźniejszym skutkiem ubocznym, które może wystąpić podczas zażywania leków z tej grupy, jest rabdomioliza (rozpad mięśni poprzecznie prążkowanych). W wyniku jej powikłań może wystąpić ostra niewydolność nerek. 

Przyjmowanie statyn może wywołać wzmożoną aktywność enzymów wątrobowych (ustępującą po odstawieniu leków). Leczenie statynami nie jest jednak przyczyną rozwoju niewydolności wątroby. 

Wskazaniem do przerwania podawania statyn jest wynik badania krwi potwierdzający u pacjenta trzykrotny wzrost poziomu transaminaz. Kontrola ich poziomu u pacjentów przyjmujących statyny jest zalecana co 4-6 tygodni. 

Należy pamiętać, że u osób z ciężkimi schorzeniami wątroby nie wolno stosować leków zawierających statyny. 

Podwyższony poziom transaminaz występuje u 0,5-2% pacjentów przyjmujących statyny. 

Mniej groźne, ale częściej występujące działania niepożądane podczas przyjmowania statyn to:  

• bóle głowy,  
• bóle brzucha,  
• bóle stawów,  
• wzdęcia,  
• nudności, 
• zaparcia,  
• biegunki,  
• zaburzenia snu, 
• wysypka. 

U pacjentów przyjmujących statyny należy regularnie wykonywać badania kontrolne, a chorzy powinni poinformować lekarza, jeśli występują u nich skutki uboczne podczas stosowania leków z tej grupy.  

Najbezpieczniejsze statyny – jakie są? 

Wszystkie statyny stosowane w odpowiednich dawkach i pod kontrolą lekarza u pacjentów nieobciążonych przeciwwskazaniami do ich stosowania mogą być bezpiecznie przyjmowane. Trudno zatem określić, które ze statyn są najbezpieczniejsze. 

Szkodliwość statyn – czy faktycznie jest udowodniona? 

Statyny to skuteczna grupa leków stosowana w leczeniu hipercholesterolemii u pacjentów na całym świecie. Według badań ryzyko wystąpienia skutków ubocznych podczas leczenia statynami można zmniejszyć poprzez podawanie mniejszych dawek tych leków w połączeniu z innymi lekami hipolipemizującymi. 

Najgroźniejszym działaniem niepożądanym, które może pojawić się podczas przyjmowania leków z tej grupy, jest rabdomioliza. W jej wyniku może rozwinąć się ostra niewydolność nerek. 

Nie ma jednak jednoznacznych dowodów na to, że rabdomioliza jest spowodowana działaniem statyn. 

Syntetyczna statyna – ceriwastatyna została wycofana z leczenia ze względu na odnotowywane zgony spowodowane ciężką rabdomiolizą. Najczęstsze przypadki miopatii i rabdomiolizy obserwowano po jednoczesnym podawaniu ceriwastatyny z gemfibrozilem. Zgony występowały zwykle po podaniu większych dawek ceriwastatyny osobom starszym. 

Dlatego tak ważne, by pacjenci zgłaszali lekarzom jakiekolwiek objawy mięśniowe pojawiające w trakcie leczenia statynami. 

Wspomniana wcześniej monakolina K występująca w preparatach zawierających sfermentowany czerwony ryż, o działaniu zbliżonym do lowastatyny, obniża stężęnie frakcji LDL o 20–30%. Ze względu na podobieństwo jej działania do pozostałych statyn nie można wykluczyć możliwości wystąpienia objawów mięśniowych podczas jej przyjmowania. 

Na ten moment nie ma jednoznacznych wyników badań potwierdzających szkodliwy wpływ statyn na organizm człowieka. 

Zarówno podczas leczenia statynami, jak i wszystkimi innymi lekami mogą występować mniej lub bardziej poważne skutki uboczne. 

Czym grozi odstawienie statyn? 

Stosowanie leków zawierających statyny znacząco zmniejsza ryzyko wystąpienia zawału serca czy udaru mózgu u pacjentów z podwyższonym poziomem cholesterolu we krwi. W wyniku przerwania ich przyjmowania poziom cholesterolu nie jest kontrolowany, a więc zwiększa się ryzyko wystąpienia tych groźnych dla życia incydentów. 

Jeśli pacjent nie może stosować statyn, np. ze względu na dokuczliwe dla niego działania niepożądane lub z jakichkolwiek innych przyczyn, musi to skonsultować z lekarzem. W takim wypadku najczęściej zalecane jest odstawienie leku i wznowienie leczenia po upływie około czterech do sześciu tygodni. 

Samowolne, nagłe odstawienie statyn może być groźne dla zdrowia, a nawet życia. 

Jak odstawić statyny? 

Statyny można odstawić tylko na wyraźne polecenie lekarza. 

Inne wykorzystanie statyn 

Podstawowym celem stosowania statyn jest zapobieganie rozwojowi miażdżycy poprzez obniżenie poziomu cholesterolu we krwi. 

Nieustannie prowadzone są także badania dotyczące wykorzystania statyn w leczeniu innych schorzeń: 

• reumatoidalnego zapalenia stawów,  
• tocznia układowego,  
• osteoporozy, 
• dny moczanowej. 

O czym należy pamiętać, stosując statyny? 

Przyjmowanie leków zawierających statyny może zalecić tylko lekarz na podstawie wykonanych badań (m.in. określających poziom cholesterolu we krwi oraz kondycję wątroby). Kuracja jest dopasowana do potrzeb pacjenta (do jego wieku i ogólnego stanu zdrowia). Jeśli lekarz zaleci pacjentowi przyjmowanie statyn, należy ściśle przestrzegać sposobu zażywania leku. 

Nie należy zmieniać dawkowania leku i nie wolno przerywać jego stosowania bez konsultacji z lekarzem. 

Odstawienie leku grozi zwiększeniem poziomu cholesterolu we krwi, a więc nasileniem ryzyka wystąpienia schorzeń układu sercowo-naczyniowego. 

Kuracja statynami musi być połączona ze stosowaniem właściwej diety oraz aktywnością fizyczną. Pacjenci intensywnie ćwiczący powinni poinformować o tym lekarza, ponieważ ma to znaczenie przy dostosowaniu dawki statyn – przyjmowanie zbyt wysokiej dawki leku u osób intensywnie ćwiczących może nasilać ryzyko wystąpienia działań niepożądanych. 

Produkty, które powinny znaleźć się w codziennej diecie pacjentów zażywających statyny, to: 

• chude produkty mleczne,  
• chude mięso i wędliny,  
• warzywa i owoce,  
• tłuste ryby morskie bogate w kwasy tłuszczowe omega-3 (co najmniej dwa razy w tygodniu),  
• produkty pełnoziarniste. 

Należy unikać:  

• tłuszczów pochodzenia zwierzęcego (smalcu, masła),  
• tłustych mięs i wędlin,  
• produktów typu fast food,  
• smażonych potraw. 

Pacjenci poddani leczeniu statynami powinni dbać o sylwetkę, dążyć do utrzymania prawidłowej wagi oraz unikać spożywania nadmiernej ilości napojów alkoholowych, co niekorzystnie wpływa na funkcje wątroby i może spowodować wystąpienie działań niepożądanych. 

Przeczytaj również:
Cholesterol LDL – jak obniżyć podwyższony „zły cholesterol”?