Dlaczego leki wykazują działania niepożądane?

Czym są działania niepożądane? 

Działanie niepożądane jest to przewidywane, aczkolwiek negatywne działanie terapii danym lekiem. Występuje w zakresie dawek leczniczych. Niemal wszystkie leki wykazują działania niepożądane, jednak nie u każdej osoby takie działania występują. Działania niepożądane ciężkiego typu występują zwykle rzadko, jednakże mogą powodować brak możliwości kontynuowania terapii danym lekiem. Reakcje uboczne mogą dotyczyć jednego narządu lub mogą mieć charakter wielonarządowy. Wystąpienie działania niepożądanego zależne jest od dawki a także częstotliwości przyjmowania leku. Duży wpływ na te reakcje ma także wiek, masa ciała i choroby współistniejące pacjenta. 

Kiedy mogą wystąpić działania niepożądane? 

Działania niepożądane związane ze stosowaniem preparatu mogą wystąpić szybko lub być opóźnione w czasie. Możliwe jest wystąpienie działań niepożądanych nawet po długim czasie od zakończenia terapii. W związku z tak rozległym okresem, w jakim te działania się pojawiają, naukowcy mają wiele trudności, by oszacować potencjalne niebezpieczeństwa wynikające ze stosowania leków.  

Jakie są przyczyny i skutki występowania działań niepożądanych? 

• Działania niepożądane mogą być związane z interakcjami międzylekowymi. Toksyczność leków nasila się w sytuacji, gdy dwa leki rywalizują o to samo miejsce działania.  
• Wiele substancji leczniczych prowadzi do upośledzenia funkcji komórek oraz śmierci komórek, min. na skutek generowania toksycznych wolnych rodników. 
• Metabolizm leków przez wątrobę może być przyczyną uszkodzenia hepatocytów (komórek wątrobowych). Objawy kliniczne to zwiększone stężenie enzymów wątrobowych (AspAT i AlAT). 
• Leki mogą uszkadzać nerki, które są bezpośrednio odpowiedzialne za wydalanie metabolitów. Przykładowym mechanizmem uszkodzeń jest tworzenie kryształów substancji leczniczych na skutek zmiany kwasowości moczu. 
• Wiele substancji leczniczych ma toksyczny wpływ na serce poprzez wpływ na modyfikację pracy tego narządu, takie jak wydłużenie odstępu QT. Konsekwencją stosowania wielu leków są zaburzenia pracy serca mogące prowadzić do arytmii, migotania komór serca oraz nagłej śmierci.  
• Leki takie jak gentamycyna, streptomycyna i inne aminoglikozydy tworzą trwałe kompleksy zaburzające pracę komórek nabłonka zmysłowego ślimaka. Po kilku dniach leczenia tymi antybiotykami może wystąpić upośledzenie funkcji ucha środkowego, a efekt ten zależy od dawki antybiotyku. 
• Talidomid, nasenny lek stosowany w ubiegłym stuleciu, podawany kobietom w ciąży okazał się działać teratogennie. Dzieci urodzone miały poważne wady rozwojowe. Przyczyną takiego działania okazało się wywoływanie przez talidomid stresu tlenowego i utleniania kwasów nukleinowych oraz białek płodu. 
• Fenazon oraz aminofenazon – popularne leki przeciwbólowe, zostały wycofane z użycia na skutek wywoływania zmian nowotworowych. Leki te generowały rodniki metylowe, które atakowały kwasy nukleinowe komórek, stwarzając ogromne ryzyko powstawania nowotworów. 

Na jakiej zasadzie odbywa się dobór prawidłowego leku? 

Bezpieczeństwo terapii opiera się na indywidualnym doborze leku dla konkretnego pacjenta. Ryzyko wystąpienia wielu działań niepożądanych jest zróżnicowane w zależności od stosowanych leków czy też przebytych chorób (przeciwwskazań). Przeciwwskazania mogą być względne lub bezwzględne. 

• Przeciwwskazania bezwzględne – dyskwalifikują daną grupę leków u określonych pacjentów. 
• Przeciwwskazania względne – powodują ograniczone możliwości stosowania preparatów u osób obciążonych. 

W związku ze zróżnicowaną predyspozycją do występowania poszczególnych efektów negatywnych terapii, stosowanie leków powinno być oparte o przeprowadzony wywiad z pacjentem dotyczący innych stosowanych leków a także chorób współistniejących. 

W przypadku stosowania leków dostępnych bez recepty powinniśmy zawsze wnikliwie czytać ulotkę dotyczącą preparatu. Znajdują się tam bardzo ważne informacje dotyczące wpływu tego leku zarówno na inne leki, jak i na inne choroby. Producenci zamieszczają w ulotkach informacje dotyczące rodzaju działań niepożądanych oraz częstotliwości występowania tych działań. 

Jakie są główne typy działań niepożądanych? 

• Typ A – są to działania uboczne, które jesteśmy w stanie przewidzieć. Wynikają one z mechanizmu działania leków, a na ich wystąpienie ma wpływ dawka substancji leczniczej. Przykładem jest kaszel po lekach z grupy inhibitorów konwertazy angiotensyny – bardzo popularnych lekach stosowanych przewlekle w leczeniu nadciśnienia. Działania niepożądane typu A stanowią około 70-80% wszystkich działań ubocznych. Zwykle ustępują po ostawieniu leku lub zmniejszeniu jego dawki. 
• Typ B – są to działania, których nie jesteśmy w stanie przewidzieć. Nie zależą one od dawki podawanego leku. Bardzo często są wynikiem reakcji alergicznej na lek. Przykładem substancji, która wywołuje u pewnej grupy pacjentów reakcje typu B, jest chloramfenikol – antybiotyk, który może powodować uszkodzenia szpiku kostnego. 
• Typ C – działania uboczne, które ujawniają się na skutek przewlekłego stosowania leku. Przykładem takiego działania jest wystąpienie choroby wrzodowej na skutek długotrwałego i przewlekłego stosowania niesteroidowych leków przeciwzapalnych. Do tej grupy zalicza się także choroby polekowe oraz uzależnienie od leków. 
• Typ D – są to działania niepożądane, które występują na długi czas po zakończeniu terapii lekiem (są opóźnione). Jako przykład takiego działania możemy uznać talidomid oraz jego teratogenny wpływ na płód. 
• Typ E – działania niepożądane związane z nagłym odstawieniem substancji leczniczej. Skutek to najczęściej zaostrzenie choroby. Po odstawieniu leków, które wykazują ten typ działań niepożądanych obserwujemy zwykle większe objawy chorobowe, niż przed zastosowaniem leku. Możemy uchronić się przed tym typem działań niepożądanych poprzez stopniowe i powolne odstawianie leków, które wywołują ten typ reakcji. Przykładem może być zaostrzenie choroby wieńcowej po odstawieniu beta-adrenolityków. 
• Typ F – jest to działanie uboczne polegające na braku efektu terapii. Może wystąpić na skutek niespodziewanej oporności organizmu na dany lek.

Stopnie nasilenia działań niepożądanych 

• Stopień 1 – jest to łagodne działanie, przy którym nie ma konieczności interwencji lekarskiej. 
• Stopień 2 – obejmuje reakcje niepożądane o umiarkowanym nasileniu.  
• Stopień 3 – są to ciężkie działania niepożądane leku. Na tym stopniu nie zagrażają one życiu, aczkolwiek wskazana jest hospitalizacja pacjenta. 
• Stopień 4 – są to działania niepożądane, które mogą zagrażać życiu. Wymagają pilnej interwencji. 
• Stopień 5 – jest to zgon pacjenta związany z działaniami niepożądanymi. 

Jak uchronić się przed działaniami niepożądanymi? 

Niestety, pewnych działań niepożądanych nie jesteśmy w stanie przewidzieć. Warto zapoznać się z ulotkami wszystkich aktualnie stosowanych leków. Pozwoli to uchronić się przed wieloma przewidzianymi skutkami, jakie mogą nastąpić chociażby na skutek łączenia ze sobą kilku różnych leków. Gdy działania niepożądane ujawniają się w miarę upływu czasu stosowania leków, konieczna może okazać się wizyta lekarska w celu modyfikacji terapii. 

Jak zgłosić działanie niepożądane preparatu? 

Wszystkie nietypowe działania niepożądane powinniśmy zgłaszać do Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. Pozwoli to uchronić inne osoby przed takimi zdarzeniami. Urząd ten przyjmuje zgłoszenia reakcji niepożądanych zarówno drogą listowną, telefoniczną jak i elektroniczną. W przypadku posiadania profilu zaufanego, reakcje takie możemy zgłosić za pomocą platformy ePUAP. Warto dbać o innych i w przypadku wystąpienia reakcji ubocznych wykraczających poza informacje zawarte w ulotce, zgłosić taki przypadek personelowi medycznemu lub do urzędu. 

Przeczytaj również:
Jak bezpiecznie przechowywać leki?