Alkaptonuria – co to za choroba?

Przyczyny i mechanizm powstawania choroby 

Alkaptonuria to choroba rzadka, występuje u około 1-5 osób na milion w populacji ogólnej, w niektórych krajach, np. w Słowacji jest częstsza. Jest to schorzenie uwarunkowane genetycznie. Większość przypadków występuje w wyniku dziedziczenia autosomalnego recesywnego, co oznacza, że choroba występuje u osoby, która „otrzymała” dwa wadliwe allele genu – od matki i od ojca. Jeśli rodzice posiadają jeden prawidłowy, a drugi wadliwy allel genu, nie chorują, a są jedynie nosicielami. Rzadziej choroba powstaje u potomstwa osób zdrowych, nie będących nosicielami, w wyniku wystąpienia nowej mutacji.

W wyniku mutacji u osoby chorej występuje niedobór enzymu oksydazy homogentyzynianowej. Enzym ten stanowi element szlaku metabolizmu aminokwasów tyrozyny i fenyloalaniny, odpowiadając w nim za utlenienie metabolitu – kwasu homogentyzynowego. W wyniku niedoboru wymienionego enzymu kwas homogentyzynowy nie jest dalej metabolizowany i pozostaje w organizmie. Gromadzi się on w tkankach i częściowo jest wydalany wraz z moczem. 

Obecność kwasu homogentyzynowego w moczu objawia się przybieraniem przez niego brunatnej lub brunatnoszarej barwy po alkalizacji lub utlenieniu. Miejscami odkładania się cząsteczek kwasu w tkankach są m.in.: 

• skóra, 
• chrząstki stawowe, 
• inne struktury chrzęstne, 
• ściana naczyń krwionośnych, 
• kanaliki nerkowe, 
• twardówka oka, 
• wysepki trzustkowe. 

Drugą, niekiedy stosowaną nazwą choroby jest ochronoza. Jest to jednak pojęcie szersze i ma dwa znaczenia. Może stanowić synonim dla nazwy choroby – alkaptonurii. Może również określać sam zespół objawów – ciemne zabarwienie struktur chrzęstnych, skóry i innych, niezależnie od ich przyczyny. 

Objawy alkaptonurii  

Pierwszym objawem, możliwym do wykrycia już u noworodków i niemowląt jest ciemnienie moczu po jego utlenieniu (np. na pieluszce) lub alkalizacji. Kolejnym objawem, obserwowanym zwykle u nieco starszych dzieci jest ciemna woskowina, wydobywana przy oczyszczaniu przewodów słuchowych zewnętrznych. Poza wymienionymi symptomami, choroba przez długi czas (do około 30. roku życia) nie daje o sobie znać. 

W czwartej dekadzie życia, w wyniku nagromadzenia polimerów kwasu homogentyzynowego i jego pochodnych w tkankach, rozwijają się dysfunkcje w licznych układach i narządach. Wśród najczęstszych wymienia się: 

• przebarwienia widoczne na skórze, najwyraźniejsze zwykle w okolicy pach i pachwin; 
• przebarwienie chrząstki małżowiny usznej, prześwitujące przez pokrywające ją skórę; 
• zmiany barwnikowe w twardówce oka; 
• zmiany stawowe – zwapnienie chrząstek stawowych, zaawansowane zmiany zwyrodnieniowe stawów, najdotkliwsze zwykle w obrębie kręgosłupa, często prowadzące do jego usztywnienia, a także zmiany w stawach obwodowych oraz w obrębie kosteczek słuchowych (usztywnienie tych ostatnich może prowadzić do zaburzeń słuchu); 
• przepukliny tarczek międzykręgowych i zespoły uciskowe; 
• uszkodzenia ścięgien, zapalenie przyczepów ścięgnistych; 
• uszkodzenie zastawek serca – najczęściej zwężenie zastawki aortalnej; 
• zwapnienia w naczyniach krwionośnych, w tym tętnicach wieńcowych odpowiadających za ukrwienie mięśnia serca; 
• powiększenie gruczołu krokowego; 
• kamicę nerkową. 

Diagnostyka 

Diagnostykę alkaptonurii rozpoczyna się od dokładnego badania podmiotowego – wywiadu rodzinnego i osobniczego oraz badania przedmiotowego, w którym można zaobserwować niektóre z objawów. Pośród badań dodatkowych stosuje się badania radiologiczne, uwidaczniające np. zwapnienia w chrząstkach stawowych i tarczkach międzykręgowych. Badaniem potwierdzającym chorobę jest badanie moczu pod kątem wydalania kwasu homogentyzynowego – nie występuje on w moczu ludzi zdrowych. 

Leczenie

Nie ma obecnie sposobów leczenia przyczynowego alkaptonurii. Stosuje się leczenie objawowe, w którego skład wchodzą: 

• farmakoterapia przeciwbólowa i przeciwzapalna, m.in. z użyciem niesteroidowych leków przeciwzapalnych; 
• zabiegi z zakresu fizjoterapii – zabiegi fizykoterapeutyczne, ćwiczenia rehabilitacyjne; 
• w przypadku zaawansowanych zmian w stawach – chirurgia ortopedyczna (endoprotezoplastyka stawów); 
• w przypadku zaawansowanych zmian w obrębie zastawek serca – interwencje kardiochirurgiczne i protezowanie zastawek. 

Przeczytaj również:
Rzadkie choroby genetyczne