Tyflologopedia – co warto o niej wiedzieć?

Czym jest tyflologopedia? 

Współczesna logopedia, zarówno w Polsce, jak i na świecie, staje przed wieloma niełatwymi wyzwaniami terapeutycznymi. I choć skupia się ona głównie na osiąganiu poprawnej wymowy, a także promowaniu prawidłowej artykulacji i zróżnicowanych metod komunikacyjnych, np. AAC (komunikacja alternatywna), stale napotyka trudności w postaci mnogości zaburzeń i niepełnosprawności towarzyszących pacjentom. Problemy te nierzadko mają realny wpływ na funkcjonowanie jednostki w społeczeństwie, poziom życia, stosunki międzyludzkie czy powodzenie w poszukiwaniu zatrudnienia. Jedną z dodatkowych trudności, z jakimi boryka się współczesna logopedia, jest niepełnosprawność wzrokowa. Gałęzią logopedii zajmującą się terapią logopedyczną pacjentów z uszkodzonym zmysłem wzroku, w tym z niedowidzeniem (osoby słabowidzące) i osób niewidomych, a także ociemniałych (osoby, które utraciły zdolność widzenia w późniejszym okresie życia), jest tyflologopedia. 

Mowa osób z niepełnosprawnością wzrokową 

Prawidłowy rozwój mowy zależy od kilku czynników, m.in.: 

• prawidłowej budowy narządów artykulacyjnych,  
• prawidłowego funkcjonowania narządów artykulacyjnych,  
• prawidłowej budowy i funkcjonowania narządu słuchu,  
• działania układu nerwowego,  
• funkcji intelektualnych,  
• stanu zdrowia, 
• warunków środowiskowych, w których żyjemy.  

Niedowidzenie i poważne wady wzroku nie stanowią typowej przeszkody w rozwoju mowy czy w opanowaniu jej zasad (gramatycznych, leksykalnych, fonetycznych). Mimo to osoby z zaburzeniami wzroku powinny być objęte opieką tyflologopedyczą. Dzieje się tak, ponieważ badania wykazują, że osoby z zaburzeniami wzroku borykają się z: 

• opóźnionym rozwojem mowy (ORM), 
• nierównomiernym tempem rozwoju mowy, 
• zaburzeniami w sferze semantycznej języka, 
• zasobem słownictwa, który nie ma związku z konkretami (mowa tu zwłaszcza o znaczeniach abstrakcyjnych) – słowa są mało konkretne. 

Mowa u osób (zwłaszcza dzieci) z niepełnosprawnością wzrokową pełni funkcję kompensacyjną i poznawczą, dlatego też wymagają one specyficznej i indywidualnej pracy nad rozwojem mowy. Osobnym wyzwaniem jest problem mimiki, gestów czy pozycji ciała, które nierzadko wynikają z dialogu czy kontaktów interpersonalnych. Specyfika terapii logopedycznej osób z niepełnosprawnością wzrokową bazuje na wykorzystaniu innych kanałów percepcyjnych (tj. zmysłów) podczas ćwiczeń oddechowych, artykulacyjnych, fonacyjnych, ćwiczeń mających na celu poszerzenie zasobu słownictwa czy doskonalenia wypowiedzi.  

Jak wygląda rozwój mowy dzieci niewidzących i słabowidzących? 

Zaburzenia związane ze zmysłem wzroku (tj. niewidzenie lub słabowidzenie) mają realny wpływ na funkcjonowanie dziecka w społeczeństwie, jego rozwój psychofizyczny i psychospołeczny, komunikację z otoczeniem, a także możliwość samorealizacji, spełniania marzeń czy dążenia do wyznaczonych celów.  

Wzrok jest zmysłem dalekosiężnym, ponieważ daje możliwość postrzegania przedmiotu całościowo bez angażowania innych zmysłów. Badania wykazują, że u osób zdrowych udział zmysłów biorących udział w postrzeganiu wygląda następująco: 

• wzrok  – 82%, 
• słuch – 11%, 
• węch – 3,5%, 
• dotyk – 1,5%, 
• smak – 1%, 
• inne – 1%. 

Z podanych danych jasno wynika, w jakim stopniu zmysł wzroku jest zaangażowany w odbieraniu informacji z otoczenia. Zaburzenia funkcjonowania tego zmysłu lub jego całkowite uszkodzenie znacznie ograniczają możliwości poznawcze. Rozwój mowy dziecka z zaburzeniami wzroku odbywa się poprzez relacje ze środowiskiem, w którym ono żyje (choć jest obarczone konsekwencjami wynikającymi z niepełnosprawności). Według L. A. Miner, a także Jakunina u dzieci niewidomych: 

• nawet 4-5-krotnie częściej występują zaburzenia mowy – mogilalia, paralalia; 
• nawet 4-5-krotnie częściej występują zaburzenia głosu – trudności z modulacją, wysokością czy głośnym mówieniem; 
• częściej występują zaburzenia mowy w postaci lambdacyzmu, rotacyzmu i sygmatyzmu (a także inne rodzaje dyslalii); 
• częściej obecne jest opóźnienie rozwoju mowy (niewidome dzieci zaczynają mówić dopiero w wieku 18 miesięcy, a w niektórych przypadkach rozwój mowy opóźniony jest nawet o kilka lat); 
• występują trudności w rozróżnianiu dźwięków mowy (np. dźwięków trzech szeregów s-ś-sz); 
• występują problemy w realizacji niektórych grup spółgłoskowych; 
• występują częste elizje (opuszczanie głosek). 

Inni badacze wnioskują, że niewidome niemowlęta nie mają wzorców ułożenia narządów artykulacyjnych ani wzorców wokalizacji, co stymuluje do mówienia. Mówiąc prościej, maluch nie wie, jak wytwarzać dźwięki mowy. Jednak badania wykazują, że nawet mocno opóźniony rozwój mowy jest szybko nadrabiany przez dziecko, które nierzadko osiąga poziom rozwoju mowy adekwatny do swoich rówieśników. Warunkiem takiego stanu rzeczy jest możliwość rozmawiania z innymi (np. rodzicami, rodzeństwem, rówieśnikami). 

Tyflologopedia w pracy z dzieckiem z zaburzeniami widzenia 

Ważnym elementem terapii logopedycznej dziecka z uszkodzonym wzrokiem jest: 

• bezpośrednie sensoryczne doświadczenie znaczenia nowych słów (np. poprzez dotyk); 
• tłumaczenie znaczenia działania i funkcji konkretnego zjawiska/przedmiotu; 
• dostosowanie słownictwa  i poziomu trudności zadań do wieku i funkcjonowania dziecka; 
• opanowanie umiejętności prowadzenia rozmowy, czekania na swoją kolej w dialogu, inicjowania go itp.; 
• wykorzystanie pozostałych zmysłów (zwłaszcza słuchu) podczas wykonywania ćwiczeń oddechowych, artykulacyjnych, fonacyjnych; 
• wykorzystanie dotyku jako kanału percepcji podczas terapii logopedycznej (ma ścisły związek z odczuwaniem temperatury i bólu), a także zmysłu kinestetyki (pozwala na zrozumienie położenia poszczególnych elementów narządów ruchu). Połączenie wrażeń dotykowych i kinestetycznych daje dziecku szansę na poznanie cech konkretnej rzeczy, a także na wykonywanie ruchów artykulacyjnych, wymowę głosek, sylab, a następnie słów, zdań itd. Ponadto dziecko ma możliwość poznania funkcji i roli oddychania (w tym jego faz), udziału więzadeł głosowych w tworzeniu wypowiedzi, głosu i jego modulacji, wysokości, siły itd.; 
• wykorzystanie zmysłu węchu i smaku w celu wzbogacania zasobu słownictwa biernego i czynnego, rozumienia pojęć i ich opanowania; 
• wykorzystanie odczuwania wibracji, zwłaszcza w terapii mowy bezdźwięcznej, nosowania czy rotacyzmu; 
• dostosowanie wielkości i odległości obiektów do pacjenta (w zależności od ostrości widzenia); 
• wykorzystanie tzw. strefy ciszy, która polega na innym ustawieniu gałek ocznych niż centralne, co zmniejsza częstotliwość drgań w przypadku pacjentów z oczopląsem; 
• dostosowanie kontrastów. 

Terapia logopedyczna dzieci i osób z niepełnosprawnością wzroku stanowi nie lada wyzwanie, nie tylko dla samego logopedy, ale i całego zespołu terapeutycznego. 

Przeczytaj również:
Ślepota i niedowidzenie – jakie mogą być ich przyczyny?