Dysforia płciowa. Gdy nie czujemy się dobrze w swoim ciele

Czym jest płeć? 

Aby wyjaśnić pochodzenie i znaczenie dysforii płciowej, przyjrzyjmy się bliżej pojęciu płci. Sama płeć jawi się jako coś niejednoznacznego. Tworzą ją pewne elementy – „warstwy”. 

Płeć biologiczna  

Odnosi się do dymorfizmu płciowego – naturalnie występujących biologicznych różnic pomiędzy ludźmi.  

Obejmuje ona warstwy: 

• genetyczną – podstawowy czynnik rozróżnienia płci biologicznej (u kobiet występują chromosomy XX, a u mężczyzn XY), 
• hormonalną – charakterystyczna dla danej płci ilość hormonów i ich regulacja (u mężczyzn przeważają androgeny, a u kobiet estrogeny), 
• gonadalną – obecność gonad (u płci męskiej jąder, a u płci żeńskiej jajników),  
• genitalną – obecność zewnętrznych narządów płciowych (u kobiet łechtaczki i warg sromowych, a u mężczyzn prącia i moszny), 
• fenotypową – obecność drugorzędowych cech płciowych (u mężczyzn owłosienie, a u kobiet gruczoły mlekowe), 
• somatyczną – różnice w budowie ciała kobiety i mężczyzny (np. umięśnienie, miejsca odkładania się tkanki tłuszczowej, poziom kolagenu w skórze itp.). 

Płeć psychiczna, czyli tożsamość płciowa 

Tożsamość płciowa to sposób spostrzegania siebie i własnej płciowości. Kształtuje się od okresu dzieciństwa, gdy dziecko zaczyna obserwować dorosłych i dostrzegać różnice między kobietami i mężczyznami (cechy fizyczne, np. ubiór, zachowywanie, preferowane formy spędzania wolnego czasu itp.). Tożsamość płciowa to świadomość odmienności cech i oczekiwań społecznych względem danej płci oraz samookreślenie siebie jako osoby pasującej do danej kategorii płciowej lub brak dopasowania/niechęć do określania siebie w tak sztywnych ramach. 

Płeć społeczna 

Przejawia się w formie określonych ról płciowych (zachowań uznawanych w danej kulturze za charakterystyczne, typowe i aprobowane dla danej płci). Płeć psychiczna wraz ze społeczną tworzą płeć społeczno-kulturową (gender). 

Płeć jest zatem składową wielu współdziałających elementów. Rozwój płciowości nie jest wyłącznie procesem biologicznym (np. rozwój narządów płciowych), ale także psychicznym, który podlega wpływom otoczenia. 

Rozwój tożsamości płciowej – jak przebiega? 

Płeć biologiczna kształtuje się już w 7. tygodniu okresu prenatalnego, a tożsamość płciowa po narodzinach. Pewne oddziaływania i oczekiwania społeczne mogą się jednak pojawić o wiele wcześniej (np. podczas urządzania pokoju dziecięcego, wyboru ubrań czy zabawek). 

Rozwój tożsamości płciowej rozpoczyna się ok. 2-3. roku życia. Z początku jest ona niestabilna (dziecko nie rozumie, że mimo zmiany ubioru czy zapuszczenia włosów chłopiec pozostaje chłopcem w sensie biologicznym). Stabilizuje się i kształtuje w pełni ok. 5-6. roku życia. 

Rozwój tożsamości płciowej przebiega w następujący sposób: 

• Dziecko zaczyna dostrzegać, że ludzie różnią się od siebie (np. mama nosi sukienki, a tata nie, dziadek ma brodę, chłopcy mają inne kolory ubrań niż dziewczynki, chłopcy otrzymują w prezencie auta i piłki, a dziewczynki domki dla lalek itp.). 
• Dziecko zaczyna identyfikować się z grupą, z którą ma więcej wspólnego („Jestem chłopcem, bo gram w piłkę i noszę koszulkę z dinozaurem”, „Jestem dziewczynką, bo mam długie włoski, piękną lalkę i noszę kolczyki”). Na tym etapie dużą rolę odgrywają rodzice i najbliższe otoczenie. Określają dziecko jako chłopca lub dziewczynkę i wzmacniają zachowania pasujące do danej płci (np. ojciec bawi się z synem w typowo męskie zabawy i powtarza stwierdzenia: „Ale duży z ciebie chłopak, niedługo będziesz tak duży jak tata”, „Mamusia nie pomaluje Ci paznokci, bo paznokcie malują tylko dziewczynki”, „Jak podrośniesz, to zapiszę Cię na piłkę. Będziesz grać z chłopakami. Tata też zawsze lubił grać w piłkę”). 
• Dziecko, utożsamiając się z daną płcią, zaczyna przyjmować coraz więcej charakterystycznych dla niej zachowań. Będzie sięgać po zabawki i kolory przeznaczone dla chłopców lub dziewczynek oraz wybierać na towarzyszy zabaw głównie przedstawicieli własnej płci. 
• Dziecko utożsamia się także z rolami charakterystycznymi dla danej płci, np. chłopiec może odmówić gotowania w trakcie zajęć w przedszkolu „bo tylko mama gotuje”. Staje się także małym „strażnikiem” określonego porządku i zasad dotyczących płci, np. „Proszę Pani, on nie może płakać, bo chłopcy nie płaczą”, „Nie założę różowej koszulki, bo nie jestem dziewczynką”, „Nie możesz się bawić z chłopakami, bo oni bawią się dinozaurami, a dziewczynki bawią się lalkami”. 

Dysforia płciowa – co to jest? 

Dysforia płciowa to w uproszczeniu zjawisko, w którym dana osoba nie identyfikuje się ze swoją płcią biologiczną i odczuwa silny dyskomfort związany z własnym ciałem. Ciężko sobie wyobrazić poziom psychicznego cierpienia i nasilenie wspomnianego dyskomfortu. Osoba zmagająca się z dysforią płciową może odczuwać obrzydzenie na widok własnego ciała (w szczególności narządów płciowych). Bardzo chce je zmienić. Może być to przesłanką do rozpoczęcia terapii hormonalnej i wykonania zabiegu korekty płci.  

Dzieci i młodzież mogą fantazjować i wyobrażać sobie, że mają inną płeć – wybierać zabawki, formy spędzania wolnego czasu, ubrania typowe dla przedstawicieli płci przeciwnej. Pamiętajmy, że w przypadku niektórych dzieci lub nastolatków przyjęcie stylu czy zachowania charakterystycznego dla płci przeciwnej może być tylko chwilowym etapem (np. wynikającym z sympatii do piłkarza czy piosenkarza) lub symbolem zmiany czasów – odejścia od sztywnych ram i reguł płciowych, np. w modzie (malowanie paznokci i zainteresowanie biżuterią wśród chłopców, kolekcje ubrań neutralnych płciowo, które mogą nosić zarówno kobiety, jak i mężczyźni).  

Diagnoza dysforii płciowej jest możliwa, gdy jej objawy występują przez dłuższy czas (u dzieci przez ok. 6 miesięcy lub dłużej), a dyskomfort związany z własnym ciałem i przynależnością do danej płci biologicznej wiąże się z dużym cierpieniem psychicznym. 

Dysforia płciowa – objawy 

Osoba z dysforią: 

• odczuwa wyraźną niezgodność pomiędzy płcią, której chciałaby być a występującymi u niej cechami płciowymi (poziom chromosomalny, gonady, genitalia itd.); 
• odczuwa dyskomfort związany z własną fizycznością. Wolałaby nie mieć określonych genitaliów, a młodzież w trakcie dorastania chciałaby zahamować ten proces i związany z nim rozwój drugorzędowych cech płciowych; 
• identyfikuje się z płcią alternatywną do płci biologicznej i chce ją zmienić, tak by pasowała ona do tożsamości płciowej (poprzez proces nazywany tranzycją płciową); 
• komunikuje otoczeniu, że chciałaby być traktowana jak osoba innej płci;  
• preferuje styl ubioru, wygląd, hobby i zadania związane z rolami płciowymi pokrywające się z jej tożsamością płciową, a nie płcią biologiczną;  
• odczuwa silne cierpienie, gorszą jakość życia, niski stopień zadowolenia ze względu na brak zgodności pomiędzy tożsamością płciową a płcią biologiczną;  
• może doświadczać zaburzeń lękowych, mieć skłonności do depresji i samookaleczania z powodu dużego cierpienia, uczucia braku zrozumienia i akceptacji otoczenia.  

Dysforia płciowa u dzieci 

Do kwestii diagnozy dysforii płciowej u dzieci powinniśmy pochodzić z dużą ostrożnością i wyczuciem. Często zdarza się tak, że pewne przejawy niezgodności tożsamości płciowej z płcią biologiczną są w wieku dziecięcym tylko chwilowym etapem. Jeśli jednak dziecko wraz z upływem czasu uparcie deklaruje przynależność do odmiennej płci, warto skonsultować się z seksuologiem.

Miejmy jednak na uwadze, że wielu przedstawicieli środowisk naukowych niechętnie diagnozuje dysforię płciową w wieku dziecięcym (przed okresem dojrzewania). Dzieci nie są poddawane hormonalnym i/lub chirurgicznym interwencjom zmierzającym do korekty płci. Dlatego specjaliści często wskazują na brak przesłanek do stawiania diagnozy dysforii płciowej na tak wczesnym etapie rozwoju. 

Dziecko przejawiające dysforię: 

• wybiera inne zabawki niż te preferowane przez przedstawicieli danej płci biologicznej; 
• nie chce ubierać się charakterystycznie dla przedstawicieli własnej płci biologicznej, np. chłopiec nie chce zakładać ubrań z samochodami, dinozaurami czy superbohaterami. Pragnie za to nosić sukienki i np. na balu przebierańców zostać księżniczką, baletnicą czy wróżką; 
• bawi się tylko z rówieśnikami płci przeciwnej; 
• deklaruje chęć bycia chłopcem/dziewczynką; 
• reaguje silnym buntem (krzyk, płacz) na próby przekonania do aktywności, stroju i zabawek typowych dla jego płci biologicznej; 
• naśladuje dorosłych przeciwnej płci biologicznej. Na przykład syn nie chce towarzyszyć tacie w „męskich” zajęciach. Zamiast tego preferuje czynności „kobiece”, wykonywane przez mamę lub babcię. 

Dysforia płciowa u nastolatków 

Wiek nastoletni jest okresem licznych przemian zachodzących w ciele młodego człowieka. Mogą one być wyjątkowo trudne dla osoby zmagającej się z dysforią płciową. Brak zgodności pomiędzy odczuwaną i wyrażaną tożsamością płciową a płcią biologiczną może być źródłem cierpienia, potęgowanym przez odrzucenie i brak akceptacji ze strony rówieśników i rodziny. Czynniki te mogą sprzyjać rozwojowi depresji lub zaburzeń lękowych. Ponadto chęć zatrzymania procesu dojrzewania (objawiającego się np. rozwojem piersi, wzrostem masy ciała i odkładaniem się tkanki tłuszczowej w typowo kobiecych miejscach) może prowadzić do rozwoju zaburzeń odżywiania. Dzieje się tak, ponieważ szczupła sylwetka bardziej przypomina męską budowę ciała ze względu na mniejsze piersi, biodra czy brak miesiączki. 

Młodzież i osoby dorosłe doświadczające dysforii płciowej mogą przejawiać poniższe zachowania: 

• biologiczne kobiety ćwiczą, aby zwiększyć masę mięśniową, przyjmują męskie hormony, modulują głos, zmieniają styl ubioru na charakterystyczny dla płci przeciwnej, noszą ubrania ukrywające kobiecą sylwetkę (np. obwiązują piersi); 
• biologiczni mężczyźni pozbywają się charakterystycznych męskich cech takich jak owłosienie na twarzy czy nogach, przyjmują żeńskie hormony płciowe, preferują ubrania i dodatki charakterystyczne dla płci przeciwnej, modulują głos i gestykulują w kobiecy sposób, ukrywają narządy płciowe (np. za pomocą obcisłej bielizny), załatwiają potrzeby fizjologiczne wyłącznie w pozycji siedzącej. 

Czy dysforia płciowa jest uleczalna? 

Diagnoza dysforii płciowej przebiega pod okiem specjalisty z dziedziny seksuologii. Wybór formy leczenia zależy od przyczyny rozwoju dysforii. Może ona wystąpić jako wypadkowa zaburzeń hormonalnych, zaburzeń w obrębie ośrodkowego układu nerwowego, traum okresu dziecięcego (np. bycie ofiarą nadużyć seksualnych) czy specyfiki środowiska rodzinnego (np. silny konflikt na linii ojciec-syn, brak akceptacji i chłód emocjonalny ze strony ojca lub jego nieobecność + bliskie relacje z matką/babcią/siostrą, wychowanie w otoczeniu kobiet – nie warunkuje to rozwoju dysforii płciowej, ale może być jednym z czynników sprzyjających pojawieniu się problemów z identyfikacją płciową).  

Leczenie polega zwykle na konsultacji z seksuologiem i psychoterapii. Jeśli objawy dysforii płciowej występują w wieku dorosłym, dana osoba może poddać się tranzycji płciowej – terapii hormonalnej i zabiegowi korekty płci.

Przeczytaj również:
Pozytywny obraz własnego ciała. Jak jest kształtowany?