Dżuma – czy nadal grozi nam epidemia czarnej śmierci?

Co to jest dżuma? 

Dżuma, określana też morem, zarazą morową, plagą lub czarną śmiercią, spowodowała zagładę milionów ludzi na świecie i wciąż stanowi poważne zagrożenie epidemiczne. Czynnikiem patogennym są bakterie Yersinia pestis, których rezerwuarem w przyrodzie są zazwyczaj szczury, natomiast wektor stanowią pchły (np. pchły szczurze Xenopsylla cheopis).  

Choroba jest niebezpieczna dla człowieka, ale zarażenia obejmują też zwierzęta takie jak: 

• szczury,  
• myszy i nornice, 
• wiewiórki,  
• susły,  
• bobaki,  
• pieski preriowe,  
• zające, 
• króliki, 
• koty i psy. 

Bakterie Yersinia pestis – czym się charakteryzują? 

Patogeny wywołujące czarną śmierć zostały odkryte w 1894 roku przez francuskiego bakteriologa Alexandre Yersina z Institut Pasteur podczas epidemii dżumy w Hongkongu. 

W ujęciu taksonomicznym bakterie Yersinia pestis to przedstawiciele rodziny Enterobacteriaceae. Szczepy omawianego gatunku mają trzy plazmidy, z których każdy zawiera ważne mediatory wirulencji, do których należą pPCP1 (zwane również pPla), pMT1 (pFra) i pCD1 (pYV). 

Gram‑ujemne pałeczki dżumy dobrze rozwijają się w temperaturze 28-37°C, natomiast są wrażliwe na rutynowo stosowane środki odkażające i promieniowanie słoneczne. Warto podkreślić, że mogą przeżyć przez dłuższy czas w martwych zwierzętach: 

• w okresie zimowym do 6 miesięcy, 
• podczas lata przez około 30 dni, 
• w warunkach wodnych przez 3 tygodnie. 

Ciekawostką jest fakt, że pałeczka dżumy to jedna z najgroźniejszych broni biologicznych, która wraz z toksyną Clostridium botulinum, czy wirusami gorączek krwotocznych (np. wirus Ebola), stanowi śmiertelne zagrożenie bioterrorystyczne dla świata. 

W jaki sposób można zarazić się dżumą? 

Do zarażenia bakteriami Yersinia pestis może dojść między innymi poprzez: 

• ukąszenie pcheł, 
• kontakt z zainfekowanym materiałem, np. martwymi zwierzętami,  
• drogą kropelkową (poprzez układ oddechowy).

Jakie są objawy dżumy? 

Po dostaniu się do organizmu człowieka bakterie Yersinia pestis atakują płuca i narządy limfatyczne. Okres inkubacji choroby wynosi zazwyczaj od 3 do 7 dni, ale w niektórych przypadkach czas ten może skrócić się do zaledwie kilku godzin.

 U pacjenta pojawiają się następujące objawy: 

• symptomy grypopodobne, 
• gorączka,  
• dreszcze, 
• ból głowy 
• osłabienie i ból całego ciała,  
• utrata apetytu, 
• biegunka,  
• wymioty i nudności, 
• bolesne i powiększone węzły chłonne, 
• kaszel, 
• duszności, 
• plwocina skażona krwią. 

Dżuma może występować w trzech postaciach: 

1. Dżuma węzłowa (dymienicza, gruczołowa) – jest to najczęściej występująca forma choroby, identyfikowana u 75-97% pacjentów. Bakterie Yersinia pestis atakują głównie węzły chłonne, które stają się powiększone, bolesne i zaognione, przez co nazywane są dymienicą. Warto zaznaczyć, że w dżumie dymienicznej nie ma możliwości przeniesienia zarażenia między ludźmi, a źródłem chorobotwórczych bakterii są gryzonie.  

1. Dżuma posocznicowa – jest to forma choroby, w której infekcja zostaje przeniesiona także do krwiobiegu. Oprócz typowych objawów choroby może dochodzić też do zaburzenia krążenia, co skutkuje martwicą palców.  

1. Dżuma płucna (pierwotna i wtórna) – występuje najczęściej jako efekt rozprzestrzenienia się dżumy dymienicznej do płuc. Dotyczy około 14% chorych i jest ciężką postacią choroby, która charakteryzuje się wysoką śmiertelnością. Może być przenoszona drogą kropelkową z człowieka na człowieka lub rzadziej poprzez aerozol z chorobotwórczymi bakteriami, np. pochodzącymi z wysuszonych odchodów zarażonych zwierząt. 

Do rozpoznania choroby wykorzystywane są następujące metody: 

• szczegółowy wywiad z pacjentem, 
• testy serologiczne, obejmujące immunoenzymatyczny test ELISA oraz odczyn immunofluorescencji, 
• hodowle bakteriologiczne (posiewy, wymazy), 
• techniki genetyczne (np. PCR) pozwalające na identyfikację bakterii Yersinia pestis w próbce krwi, plwocinie lub ropie z dymienicy, 
• szybki test diagnostyczny (RDT) oparty na wykrywaniu antygenu F1 pałeczki dżumy. 

Czy dżumę można wyleczyć? 

Należy podkreślić, że dżuma wymaga natychmiastowego leczenia, najlepiej maksymalnie w ciągu doby od wystąpienia pierwszych objawów, gdyż w przeciwnym razie współczynnik śmiertelności wynosi aż 30-100%.  

Na szczęście szybko wprowadzona antybiotykoterapia i leczenie wspomagające (np. postępowanie przeciwwstrząsowe, wspomaganie wentylacji płuc, kontrola równowagi wodno-elektrolitowej) dają dobre rezultaty, dzięki czemu pacjent wraca do zdrowia.  

W leczeniu dżumy stosowane są między innymi następujące antybiotyki:  

• streptomycyna i gentamycyna (leki pierwszego rzutu), 
• ciprofloksacyna i cefalosporyna (w postaci płucnej i posocznicowej), 
• doksycyklina (w postaci dymieniczej). 

Szczególną ostrożność trzeba zachować w przypadku rozpoznania płucnej odmiany dżumy – pacjenci muszą przebywać w izolatce, natomiast personel medyczny powinien bezwzględnie dbać o noszenie środków ochrony indywidualnej. 

Czy istnieje szczepionka przeciwko dżumie? 

Od kilkudziesięciu lat na świecie dostępne są skuteczne szczepionki przeciwko dżumie dymienicznej, jednak Światowa Organizacja Zdrowia (WHO, ang. World Health Organization) nie zaleca powszechnego podawania preparatu. Zgodnie z aktualnymi wytycznymi szczepienie powinno obejmować tylko osoby o wysokim ryzyku zakażenia, do których zaliczamy: 

• personel medyczny zajmujący się chorymi na dżumę, 
• weterynarzy narażonych na kontakt z zainfekowanymi zwierzętami.  

Należy podkreślić, że żywa szczepionka przeciwko Yersinia pestis, która z powodzeniem jest stosowana na Madagaskarze, w Rosji i Azji, nigdy nie uzyskała licencji w krajach europejskich. Podobny problem dotyczy Stanów Zjednoczonych, gdzie dotychczas nie otrzymano pozwolenia na wprowadzenie najnowszych form szczepionki. 

Czy możliwa jest epidemia dżumy? 

W przeszłości dżuma powodowała epidemie, które w dramatyczny sposób dziesiątkowały ludność. Według dostępnych danych w XIV wieku blisko połowa mieszkańców Europy poniosła śmierć z powodu zarazy. Oszacowano, że w całej historii ludzkości zakażenie bakterią Yersinia pestis wywołało śmierć łącznie nawet 200 milionów osób. 

Ostatnie współczesne ognisko zakażenia zanotowano na Madagaskarze, gdzie w 2017 roku potwierdzono co najmniej kilkaset przypadków choroby.  

Aktualnie dżuma występuje endemicznie w Kongo i Peru, ale bakterie Yersinia pestis stanowią zagrożenie także w: 

• zachodniej części Stanów Zjednoczonych, 
• Boliwii, 
• Brazylii, 
• Argentynie, 
• Wenezueli, 
• Ekwadorze, 
• Chinach, 
• Mongolii,  
• Wietnamie, 
• Kambodży,  
• Nepalu,  
• Iranie, 
• Algierii, 
• Malawi, 
• Indiach,  
• Zambii, 
• RPA, 
• Kenii, 
• Mozambiku, 
• Ugandzie, 
• Tanzanii, 
• Zairze, 
• Senegalu, 
• Zimbabwe, 
• na Madagaskarze. 

W jaki sposób możemy uniknąć zachorowania? 

Profilaktyka jest najskuteczniejszą formą zniwelowania ryzyka zachorowania na dżumę. Warto zaznaczyć, że w naszym kraju dżuma jest objęta ustawą o zwalczaniu chorób zakaźnych ludzi (Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi. Dz.U. 2008, nr 234, poz. 1570). 

W globalnej walce z chorobą ważne są następujące działania: 

• edukacja i kampanie społeczne dotyczące dżumy, 
• regularne stosowanie środków przeciwpchelnych u zwierząt, 
• unikanie kontaktu z dzikimi gryzoniami, 
• przeprowadzenie deratyzacji i kontrola liczebności gryzoni, 
• unikanie podróżowania w miejsca endemicznego występowania choroby, 
• odpowiednia utylizacja zwierząt dzikich i domowych, 
• zachowanie szczególnej ostrożności w przypadku pracy z materiałem zakaźnym (np. noszenie maseczek i rękawiczek), 
• zachowanie dystansu społecznego i unikanie kontaktu z osobami kaszlącymi, 
• unikanie przebywania w zatłoczonych miejscach, 
• izolacja osób zakażonych,  
• w niektórych przypadkach należy wykonać szczepienie ochronne. 

Mimo upływu setek lat od momentu odkrycia pałeczki dżumy wciąż pozostaje ona drobnoustrojem wymagającym wnikliwych badań laboratoryjnych. Wprawdzie rozwój technologii pozwolił na lepsze zrozumienie pochodzenia i biologii tej bakterii, jednak nadal istnieje konieczność prowadzenia intensywnych analiz prowadzących do pełnego poznania mechanizmu działania Yersinia pestis, która jest jednym z najbardziej niebezpiecznych patogenów występujących na świecie. 

Źródła: 

• Demeure, C. E., Dussurget, O., Fiol, G. M., Le Guern, A. S., Savin, C., & Pizarro-Cerdá, J. (2019). Yersinia pestis and plague: an updated view on evolution, virulence determinants, immune subversion, vaccination, and diagnostics. Genes & Immunity, 20(5), 357-370. 
• Glinski, Z., & Grzegorczyk, K. (2019). Dżuma nadal jedną z najniebezpieczniejszych chorób. Życie Weterynaryjne, 94(01). 
• Glinski, Z., Kostro, K., & Grzegorczyk, K. (2017). Gryzonie nosicielami drobnoustrojów chorobotwórczych. Życie Weterynaryjne, 92(11). 
• Pechous, R. D., Sivaraman, V., Stasulli, N. M., & Goldman, W. E. (2016). Pneumonic plague: the darker side of Yersinia pestis. Trends in microbiology, 24(3), 190-197. 
• https://www.who.int/health-topics/plague#tab=tab_1 (Data dostępu: 30.07.2020). 
• https://www.who.int/news-room/q-a-detail/plague (Data dostępu: 30.07.2020). 
• https://wsse.rzeszow.pl/nadzor-sanitarny/oddzial-epidemiologii/choroby-zakazne/dzuma (Data dostępu: 1.08.2020). 
• https://medycynatropikalna.pl/choroba/dzuma (Data dostępu: 1.08.2020).