Opóźniona alergia kontaktowa – na czym polega?

Na czym polega opóźniona alergia kontaktowa? 

Alergia kontaktowa to nadwrażliwość immunologiczna typu opóźnionego, wywoływana przez kontakt skóry z drobnocząsteczkowymi substancjami nazywanymi haptenami. Są to proste związki chemiczne o masie nieprzekraczającej 500 Da. Hapteny są na tyle małe, że podczas bezpośredniego kontaktu ze skórą mogą bez trudu przenikać przez barierę naskórkową. W przeciwieństwie do alergenów nie tworzą kompleksów ze swoistymi przeciwciałami, ale po wniknięciu do organizmu łączą się z białkami ustrojowymi, zmieniając ich konformację przestrzenną. To właśnie endogenne białka zmodyfikowane poprzez połączenie z haptenami stanowią antygen, który jest rozpoznawany przez układ immunologiczny jako obca struktura. Ponieważ skóra człowieka ma styczność z różnego rodzaju substancjami drobnocząsteczkowymi, zdrowy organizm ignoruje powstające w taki sposób kompleksy na zasadzie tzw. tolerancji immunologicznej. U osób z tendencją do atopii układ immunologiczny działa nadreaktywnie, dlatego wykrycie przez niego takich struktur może uruchomić reakcję zapalną.  

Alergia kontaktowa stanowi IV typ nadwrażliwości reakcji alergicznych, inaczej nazywany opóźnionym lub komórkowym. W zależności od mechanizmu reakcji alergicznej oraz struktur układu immunologicznego zaangażowanych w odpowiedź zapalną wyróżnia się cztery podtypy nadwrażliwości opóźnionej (IVa, IVb, IVc, IVd). Największe znaczenie w rozwoju alergii kontaktowej ma podtyp IVc, w który zaangażowane są limfocyty cytotoksyczne (CTL). Efektem ich działania jest rozpad komórek naskórka, które zostały opłaszczone haptenem. Powoduje to przykre objawy alergiczne przy każdym kolejnym zetknięciu z uczulającym haptenem.  

Alergia kontaktowa – statystyki 

Alergia kontaktowa występuje częściej u kobiet (14-50%) niż u mężczyzn (5-30%). Średnio co piąta osoba boryka się z tym problemem. U dzieci występuje z częstością 13-25%, rzadziej u chłopców. Wśród samych dziewcząt odsetek ten dochodzi nawet do 28%. Alergiczne kontaktowe zapalenie skóry (allergic contact dermatitis — ACD) to choroba rozwijająca się na tle alergii kontaktowej. Przynajmniej jeden epizod tego schorzenia jest diagnozowany u 17,5% dorosłych osób. Liczba ta może być niedoszacowania, ponieważ nie wszystkie osoby z łagodnym przebiegiem zgłaszają się do lekarza.  

Przyczyny opóźnionej alergii kontaktowej 

Czynniki, które najczęściej wywołują opóźnioną alergię kontaktową to: 

• nikiel – jest najczęstszą przyczyną alergii kontaktowej (17% kobiet i 3% mężczyzn). Podczas przeprowadzania testów alergicznych odczyt wyników wskazany jest po 7 dniach od aplikacji roztworu niklu na skórę; 
• inne metale, np. chrom, kobalt, pallad, miedź. Uczulenie na metale jest najczęstszą przyczyną alergii kontaktowej u dzieci. W Polsce obserwuje się znaczący udział alergii na pallad – aż 15,6%; 
• propolis – charakteryzuje się dużą częstością uczuleń wśród Polaków – 15,1%; 
• składniki kosmetyków – zwłaszcza barwniki (koszelina, PPD, żółcień pomarańczowa), konserwanty (np. metylodibromoglutaronitryl) i kompozycje zapachowe (zwłaszcza lyral, alkohol cynamonowy, aldehyd cynamonowy, hydroksycytronellal, aldehyd amylowocynamonowy, geraniol, eugenol, izoeugenol, absolut mchu dębowego, seskwioleinian sorbitanu); 
• farby do włosów (parafenylenodiamina – PPD); 
• lanolina – popularny składnik maści i kremów; 
• detergenty w płynach do mycia ciała i włosów, np. SLS, SLES; 
• parabeny – środki konserwujące, które znajdziemy w kosmetykach, lekach, a nawet w produktach spożywczych; 
• balsam peruwiański; 
• niektóre leki stosowane miejscowo, np. kortykosteroidy, neomycyna; 
• olejki eteryczne i żywice roślinne (kalafonia); 
• gumy i tworzywa sztuczne; 
• żywica epoksydowa; 
• formaldehyd. 

Ciekawostka: W alergii kontaktowej występuje zjawisko alergii krzyżowej, w której reakcja alergiczna zostaje wyzwolona nie tylko na skutek kontaktu z uczulającym haptenem, ale również z substancjami o podobnej budowie. Są one mylnie rozpoznawane przez układ immunologiczny jako pierwotny alergen, w związku z czym objawy mogą wystąpić już przy pierwszym kontakcie z daną substancją. Przykładem może być uczulenie u dzieci na barwnik tekstylny – żółcień rozpuszczalną. Daje ona reakcję krzyżową z parafenylenodiaminą – barwnikiem wykorzystywanym między innymi w farbach do włosów. Wówczas niczego nieświadoma osoba może doświadczyć ciężkiej reakcji alergicznej nawet przy pierwszym farbowaniu włosów. 

Objawy opóźnionej alergii kontaktowej 

Objawy chorobowe alergicznego wyprysku kontaktowego rozwijają się dopiero po 24-72 godzinach od kontaktu z haptenem. W wyjątkowych przypadkach zmiany mogą zacząć uwidaczniać się po kilkunastu godzinach, ale szczyt nasilenia objawów przypada dopiero na 2,3 lub 4 dobę.  

Wśród objawów dominuje: 

• grudkowata wysypka, 
• zaczerwienienie, 
• świąd, 
• obrzęk naczynioruchowy (obrzęk skóry i tkanki podskórnej), 
• pęcherze, 
• nadżerki i strupy. 

Uporczywy świąd jest charakterystycznym objawem w alergicznym wyprysku kontaktowym.

Przeczytaj również:
Kontaktowe zapalenie skóry u dzieci – jak je leczyć?

Stan zapalny skóry może wywołać także kontakt z drażniącym czynnikiem chemicznym, który bezpośrednio uszkadza strukturę skóry. Objawy chorobowe rozwijają się wtedy bez udziału układu immunologicznego. Zmiany skórne mogą w takim przypadku wystąpić od razu po zadziałaniu czynnika, a dominującym objawem nie jest świąd, a ból i pieczenie. 

Zdecydowana większość przypadków alergicznego wyprysku kontaktowego ma łagodny przebieg, a objawy powoli zanikają samoistnie po upływie kilku dni lub tygodni. Przewlekła postać schorzenia dotyczy około 0,5% populacji. Zmiany chorobowe mogą utrzymywać się wówczas wiele miesięcy, a nawet lat. Dowiedziono, że współistniejące atopowe zapalenie skóry jest czynnikiem, który zwiększa ryzyko rozwoju przewlekłej postaci wyprysku alergicznego rąk. Ostra postać alergicznego kontaktowego zapalenia skóry wymagająca hospitalizacji obserwowana jest w 20% przypadków. 

Opóźnione występowanie objawów utrudnia szybkie powiązanie czynnika uczulającego z powstającym powoli stanem zapalnym. Co więcej, zmiany skórne mogą być zlokalizowane nie tylko w miejscu bezpośredniego kontaktu haptenu ze skórą, ale mogą wędrować w okolice węzłów chłonnych. Stwarza to niemałe trudności w rozpoznaniu przyczyny schorzenia. Przykładowo gdy osoba uczulona na nikiel założy na szyję metalowy naszyjnik, dopiero po kilku dniach może zaobserwować wizualne przejawy alergii. W tym czasie mogła mieć kontakt z wieloma innymi potencjalnymi alergenami, np. używając licznych kosmetyków, perfum, nosząc odzież dotykającą szyi itd. Za wystąpienie zmian chorobowych można także mylnie podejrzewać współistniejące alergie wziewne i pokarmowe. Dlatego też przy podejrzeniu alergii kontaktowej niezbędna jest kompleksowa diagnostyka, która ujawni czynniki uczulające.  

Diagnostyka alergii kontaktowej 

W diagnostyce opóźnionej alergii kontaktowej pomocne są: 

• szczegółowy wywiad lekarski, 
• badanie zmian skórnych uwzględniające ich lokalizację, 
• testy płatkowe. 

Skórne testy płatkowe są podstawowym badaniem zlecanym przez lekarza alergologa przy podejrzeniu alergii kontaktowej. Podczas tego badania testowana jest reakcja skóry na przedłużony kontakt z całym zestawem haptenów (tzw. Seria Podstawowa). Polska Seria Podstawowa składa się z najczęściej uczulających kontaktowo substancji, które są na bieżąco weryfikowane pod względem bezpieczeństwa i użyteczności diagnostycznej. Na plecy pacjenta nakleja się plastry nasączone roztworem haptenu, które należy nosić przez 48 godzin. Lekarz ocenia wizualnie poszczególne obszary skóry bezpośrednio po ściągnięciu plastrów, a następnie także po 72-96 godzinach oraz po 7 dniach. Wielokrotny odczyt wyników rozłożony w czasie jest niezbędny do wykrycia reakcji opóźnionej charakterystycznej dla alergii kontaktowej. W interpretacji wyników pomaga zebranie dokładnego wywiadu od pacjenta oraz doświadczenie i wiedza lekarza. Alergiczny wyprysk kontaktowy należy rozróżnić z innymi powszechnie występującymi dermatozami (np. atopowe zapalenie skóry, liszaj, łuszczyca, grzybica). Jeśli podstawowe testy skórne nie wykryją źródła problemów, zalecanym postępowaniem jest wykonanie powtórnych badań z uwzględnieniem leków miejscowych i kosmetyków przewlekle stosowanych przez pacjenta. 

Leczenie opóźnionej alergii kontaktowej 

W chorobach alergicznych najlepszym postępowaniem jest profilaktyka, czyli unikanie alergenu. Obecnie leczenie farmakologiczne alergii kontaktowej ogranicza się do łagodzenia objawów, nie lecząc choroby samej w sobie. Podejmowane próby odczulania u osób z alergią na nikiel okazały się nieskuteczne. Poza tym taka terapia niosła ryzyko wywołania systemowej reaktywacji wyprysku alergicznego, czyli nawrotu schorzenia poprzez pozaskórny kontakt z uczulającym haptenem (np. drogą pokarmową lub oddechową). Na szczęście dysponujemy lekami, które w zdecydowanej większości przypadków bardzo dobrze radzą sobie z łagodzeniem objawów alergii kontaktowej: 

• miejscowe glikokortykosteroidy (GKS) – są lekami pierwszego rzutu. Mają działanie przeciwzapalne i przeciwalergiczne. Niewskazane jest przewlekłe stosowanie, które może prowadzić do ścieńczenia skóry. Należy mieć na uwadze możliwą alergię kontaktową na glikokortykosteroidy; 
• miejscowe inhibitory kalcyneuryny takrolimus, pimekrolimus – to nowsze leki o działaniu immunosupresyjnym. Mają wysoki profil bezpieczeństwa, jednak brak danych dotyczących stosowania u najmłodszych dzieci wyklucza rejestrację leku dla osób poniżej 2. roku życia. Są coraz częściej stosowane zamiennie z glikokortykosteroidami, ponieważ nie powodują charakterystycznych dla GKS skutków ubocznych; 
• emolienty – dla poprawy bariery naskórkowej; 
• fotochemioterapia; 
• cyklosporyna A – to doustny lek immunosupresyjny, 
• doustne glikokortykosterodiy i azatiopryna – stosowane są w ciężkich postaciach schorzenia lub uogólnionym przebiegu, 
• leki przeciwhistaminowe – mogą znaleźć zastosowanie w łagodzeniu silnego świądu, zwłaszcza u dzieci. 

W krajach rozwiniętych problem alergii kontaktowej stale się pogłębia. Przyczynia się do tego rosnące zanieczyszczenie środowiska, specyfika odżywiania się, ubiór i przesadna dbałość o higienę. To wszystko sprawia, że nasza skóra codziennie ma kontakt z wieloma potencjalnymi alergenami. Osoby dotknięte alergią kontaktową powinny przede wszystkim wykryć przyczynę schorzenia, a następnie zadbać, aby wszystko to, czym się otaczają, było przyjazne dla ich skóry.