Badania na pasożyty. Jakie wykonać?

Jak można zarazić się pasożytami?

Pasożyty to organizmy, które wykorzystują osobniki innego gatunku jako źródło pokarmu i/lub środowisko życia. Nazwa pasożyt pochodzi od greckiego słowa parasitos, co oznacza współbiesiadnika lub darmozjada. 

Według WHO około 1,5 miliarda ludzi na świecie jest zakażonych pasożytami jelitowymi przenoszonymi przez glebę.

Prócz gleby, pasożyty mogą dostać się do organizmu również przez: 

• wypicie zakażonej, nieprzegotowanej wody,
• spożycie niedomytych warzyw lub owoców, 
• zjedzenie surowego lub niedogotowanego mięsa, 
• niedostateczną higienę osobistą,
• kontakt ze zwierzętami domowymi, które nie były regularnie odrobaczane, 
• wdychanie cząstek kurzu, w którym bytują jaja pasożyta, 
• kąpiel w zbiornikach wodnych niespełniających wymogów sanitarnych. 

Schorzenia wywoływane przez pasożyty nazywamy parazytozami. Mogą one różnić się stopniem nasilenia objawów i czasem ich trwania. Niektóre przemijają samoistnie, a inne są trudne do wyleczenia i mogą przybrać postać przewlekłą. W Polsce najczęściej dochodzi do zarażenia owsikami i lambliami.

Nie każde zakażenie pasożytami musi dawać objawy, dlatego warto wiedzieć, jakie badania na pasożyty wykonać.

Badania na pasożyty – owsica 

Owsiki to nicienie, które zasiedlają jelito grube i wędrują w kierunku odbytu. Powodują świąd i bolesność, a u kobiet także stany zapalne sromu i pochwy.

Do innych objawów zakażenia zaliczamy m.in.: 

• ból brzucha,  
• utratę apetytu,  
• nudności,  
• problemy ze snem. 

Owsikami najczęściej zarażają się dzieci, ale ze względu na łatwość rozprzestrzeniania się jaj w otoczeniu, choroba zwykle obejmuje wszystkich domowników. W zapobieganiu owsicy i podczas leczenia farmakologicznego pamiętaj o higienie osobistej i utrzymywaniu czystości w mieszkaniu.

Wykrywanie owsicy polega na wykonaniu tzw. testu przylepcowego, czyli pobraniu wymazu z okolic odbytu za pomocą specjalnej taśmy lub szkiełka. Badanie kału nie jest obecnie rekomendowane, ponieważ jaja owsika rzadko pojawiają się w stolcu, co wiąże się z dużym ryzykiem wyniku fałszywie ujemnego. Aby zwiększyć skuteczność diagnostyki, wymaz najlepiej pobierać rano, przed wypróżnieniem i umyciem okolicy odbytu. W wielu przypadkach zaleca się wykonanie testu przez 2-3 kolejne dni.

Badania na pasożyty – glistnica 

Obecnie glista ludzka nie jest częstym pasożytem w Polsce, ale wciąż występuje.

Glistnica może mieć przebieg bezobjawowy, ale w zaawansowanych postaciach powoduje:  

• anemię,
• zaburzenia jelitowe,  
• liczne odczyny alergiczne (pokrzywka, zapalenie spojówek, świąd skóry, suchy kaszel, obrzęki), 
• uszkodzenia ścian jelita, wątroby i płuc.  

Pamiętaj, że możesz zarazić się też postacią larwalną glisty psiej i kociej. Ponieważ człowiek nie jest żywicielem ostatecznym, osobniki nigdy nie osiągają u ludzi postaci dorosłej. Larwy mogą krążyć po różnych narządach (płuca, gałka oczna, mięśnie, mózg), powodując powiększenie wątroby, objawy zapalenia płuc i ziarniniaki.  

Zakażenie glistą ludzką diagnozuje się przede wszystkim na podstawie badania kału. Jest to podstawowa i najpewniejsza metoda, ponieważ dorosłe samice glisty składają jaja, które trafiają do stolca. Próbkę kału analizuje się pod mikroskopem pod kątem obecności charakterystycznych jaj pasożyta. 

Badania na pasożyty – tasiemczyca  

Gatunkami najbardziej rozpowszechnionymi w naszym rejonie geograficznym są: 

• tasiemiec bąblowcowy (Echinococcus granulosus), 
• tasiemiec wielojamisty (Echinococcus multilocularis), 
• tasiemiec psi (Dipylidium caninum). 

Dojrzałe osobniki występują w jelicie zwierząt psowatych (psy, wilki, lisy), a ich jaja wraz z kałem zanieczyszczają glebę i otoczenie. W ludzkim organizmie tasiemiec bąblowcowy i wielojamisty pozostają w postaci larwalnej. To, jakie „szkody” wyrządzą, zależy od liczby i umiejscowienia pasożytów. Bąblowica wątroby może dawać pierwsze objawy dopiero po kilku lub kilkunastu latach od infekcji. Bąblowica zlokalizowana w mózgu w rzadkich przypadkach bywa przyczyną zgonu żywiciela.  

Dla tasiemca psiego człowiek może stać się żywicielem ostatecznym. Oznacza to, że pasożyty osiągają w nim postać dorosłą. Do zakażenia dochodzi przez przypadkowe połknięcie pchły, która jest żywicielem pośrednim zawierającym larwy pasożyta. Może to się stać podczas zabawy z psem lub gdy pchła dostanie się do ludzkiego jedzenia. Na szczęście do takich infekcji dochodzi rzadko, a większość z nich przebiega bezobjawowo.

Skuteczne metody profilaktyki to:

• regularne badanie kału psa i odrobaczanie w razie wykrycia pasożytów,
• zwalczanie pcheł,
• częste mycie rąk po kontakcie z pupilem,
• dbanie o czystość w mieszkaniu.

Diagnostyka różni się w zależności od gatunku tasiemca. W przypadku bąblowicy stosuje się badania obrazowe (USG, tomografia, rezonans) oraz testy serologiczne w kierunku przeciwciał. W zakażeniu tasiemcem psim pomocne może być badanie kału lub identyfikacja segmentów pasożyta obecnych na bieliźnie czy kale.

Badania na pasożyty – wszawica 

Wyróżniamy trzy postacie wszawicy wywoływane przez jaja, larwy i osobniki dorosłe pasożytniczych owadów: wesz głowową, odzieżową i łonową. 

Zakażenie najczęściej następuje poprzez bezpośredni, bliski kontakt z osobą zarażoną (głowa-głowa w przypadku wszy głowowej) lub poprzez współdzielenie przedmiotów mających kontakt z włosami i skórą (np. grzebienie, nakrycia głowy, pościel, ręczniki). Wesz głowowa poza skórą gospodarza zwykle przeżywa 1-2 dni, a nieliczne gnidy mogą przetrwać do około tygodnia.

Objawami wszawicy są: 

• świąd, 
• czerwone ślady ukąszeń na skórze, 
• zadrapania i strupki,
• nadkażenia bakteryjne skóry w wyniku drapania.

W diagnostyce wszawicy nie wykonuje się badań laboratoryjnych. Do potwierdzenia rozpoznania wystarcza stwierdzenie żywych wszy, ruchliwych nimf lub żywych gnid (przytwierdzonych przy samej skórze do włosa), zwykle przy użyciu gęstego grzebienia lub oglądania włosów w dobrym oświetleniu. Nie ma konieczności wykonywania dodatkowych badań z krwi czy kału.

Badania na pasożyty – toksoplazmoza  

Toksoplazmozę wywołuje pierwotniak Toxoplasma gondii, który bytuje wewnątrz komórek różnych tkanek człowieka i wielu gatunków zwierząt. Do zakażenia najczęściej dochodzi poprzez zjedzenie surowego lub niedogotowanego mięsa zawierającego cysty pasożyta albo spożycie żywności lub wody zanieczyszczonej oocystami (np. po kontakcie z ziemią lub kocimi odchodami).

Toksoplazmoza może mieć bardzo ciężki przebieg u noworodków. Wrodzone zakażenie może prowadzić m.in. do uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego, narządu wzroku, opóźnienia rozwoju lub nawet zgonu. Zakażenie pierwotne u kobiety w ciąży wiąże się z ryzykiem poronienia lub wystąpienia wad wrodzonych u płodu, dlatego w tym okresie unikaj potraw z surowym mięsem oraz szczególnie dbaj o higienę (m.in. przy sprzątaniu kuwety i pracy w ogrodzie).

Pasożyt najczęściej lokalizuje się w mięśniach, ośrodkowym układzie nerwowym i gałkach ocznych, tworząc cysty, które zazwyczaj nie dają objawów u osób z prawidłową odpornością. U osób z obniżoną odpornością (np. w przebiegu AIDS, po przeszczepach) może dojść do ciężkich zaostrzeń choroby.

Wykrywanie toksoplazmozy opiera się głównie na oznaczeniu we krwi swoistych przeciwciał klasy IgM i IgG, a w przypadku ciąży także na ocenie ich awidności (badanie laboratoryjne, które pomaga określić, czy infekcja jest świeża czy odległa) oraz, w razie potrzeby, badaniu materiału płodowego (PCR).

Badania na pasożyty – giardioza/lamblioza 

Giardioza (lamblioza) to choroba wywoływana przez pierwotniaka Giardia lamblia (Giardia intestinalis). Pasożyt zasiedla głównie jelito cienkie, gdzie przyczepia się do błony śluzowej, może uszkadzać enterocyty i prowadzić do zaburzeń wchłaniania, m.in. wtórnej nietolerancji laktozy. Giardioza jest jedną z najczęściej zgłaszanych chorób pasożytniczych w Europie. W Polsce co roku rejestruje się kilkaset przypadków, z przewagą zachorowań wśród dzieci.

Efektem są:  

• nawracające lub przewlekłe biegunki (często tłuszczowe),
• bóle i wzdęcia brzucha,
• nudności, uczucie pełności,
• spadek masy ciała i objawy niedoborów żywieniowych.

U części chorych zakażenie może przebiegać skąpoobjawowo lub bezobjawowo. U osób z obniżoną odpornością przebieg bywa cięższy i dłuższy. Czasem obserwuje się współistniejące dolegliwości o charakterze alergicznym lub nietolerancje pokarmowe.

W diagnostyce giardiozy wykonuje się badanie kału w kierunku cyst (najlepiej w kilku próbkach pobranych w różne dni) oraz testy wykrywające antygeny pasożyta w kale (np. testy immunoenzymatyczne ELISA lub szybkie testy immunochromatograficzne). Badania serologiczne z krwi mają ograniczone znaczenie w rutynowej diagnostyce.

Badania na pasożyty – nużyca 

Nużyca to choroba pasożytnicza skóry, którą wywołują dwa gatunki pajęczaków z rzędu roztoczy: nużeniec ludzki (Demodex folliculorum) i nużeniec krótki (Demodex brevis). Bytują one w torebkach włosowych i gruczołach łojowych tarczek powiek.

Pasożyty te wywołują następujące objawy: 

• przewlekłe stany zapalne brzegów powiek, 
• zespół suchego oka, 
• gradówki i jęczmienie, 
• pieczenie, 
• świąd, 
• uczucie ciała obcego pod powiekami, 
• wypadanie rzęs, 
• zaburzenia łojotokowe skóry, 
• trądzik różowaty. 

Liczba zakażeń różni się w poszczególnych grupach wiekowych i rośnie z wiekiem, do 80-100% u seniorów.

Badanie na pasożyty w kierunku nużycy polega na pobraniu materiału z miejsc zmienionych chorobowo, który następnie ocenia się pod mikroskopem. 

Badania na pasożyty – świerzb 

Sarcoptes scabiei, czyli świerzbowiec ludzki, to pasożytniczy pajęczak.

Zakażenie powoduje następujące objawy: 

• świąd skóry (zwłaszcza po jej ogrzaniu), 
• zgrubienie naskórka, 
• pęcherze, 
• przeczosy, 
• stany zapalne skóry, 
• wtórne zakażenia bakteryjne skóry, 
• wtórne wysypki alergiczne. 

Do zakażenia dochodzi przez bezpośredni kontakt z chorym. Przy pierwszym kontakcie z pasożytem okres wylęgania choroby wynosi około 2-6 tygodni. U osób mających już za sobą epizod świerzbu objawy zakażenia rozwijają się w ciągu kilku dni.

Świerzb można pomylić z innymi niezakaźnymi schorzeniami skóry, dlatego do diagnozy wykorzystuje się badania mikroskopowe zeskrobin skóry. 

Badania na pasożyty – kiedy je wykonać? 

Objawy, które mogą wskazywać na infekcję pasożytniczą, to m.in.: 

• powtarzające się bóle brzucha, 
• swędzenie okolic odbytu, 
• spadek lub nagły wzrost apetytu, 
• bezsenność lub niespokojny sen,  
• nadmierne zmęczenie, 
• obniżona odporność i częste łapanie infekcji, 
• występowanie zaparć lub tłuszczowych biegunek, 
• objawy skórne. 

Jeśli lekarz wykluczy inne schorzenia, a mimo to objawy nadal się utrzymują, skorzystaj z diagnostyki w kierunku pasożytów. 

Badania na pasożyty – jakie wykonać?

Badania kału na pasożyty

Pasożyty obecne w przewodzie pokarmowym (glista, włosogłówka, tasiemce, pierwotniaki) składają jaja, które człowiek wydala z kałem. Dlatego jeśli chcesz wykryć ich obecność, możesz oddać kał do badania. Personel medyczny przeanalizuje próbkę pod mikroskopem.

Obecność jaj pasożytów w kale zmienia się z czasem, dlatego pobierz próbkę do badania 3-krotnie w ciągu 10 dni.  

Kał oddaj do czystego, wyparzonego i osuszonego naczynia (np. nocnik, basen) lub na jednorazowe naczynie (talerzyk, tacka). Próbka powinna mieć wielkość ziarna fasoli. Umieść kał w specjalnym pojemniku. Materiał dostarcz do laboratorium tego samego lub następnego dnia, przechowując go w temperaturze 2-8°C.

Wynik fałszywie ujemny możesz otrzymać, gdy:  

• w jelitach bytują tylko samce pasożyta,
• obecne są młode samice, które jeszcze nie dojrzały do składania jaj,
• pasożytują starsze samice, które już zakończyły proces wysiewania jaj. 

Dużym ograniczeniem badania kału jest możliwość wykrycia wyłącznie tych pasożytów, które bytują w przewodzie pokarmowym.

Kał stanowi odpowiedni materiał do badania obecności:

• glisty ludzkiej, 
• włosogłówki, 
• węgorka jelitowego, 
• lamblii, 
• tęgoryjca dwunastnicy, 
• niektórych tasiemców. 

Badanie na pasożyty z krwi

Badania te zleca lekarz, gdy na podstawie objawów, wywiadu i wyników podstawowych badań podejrzewa zakażenie narządowe, którego nie da się potwierdzić badaniem kału. Zaletą badań z krwi w kierunku pasożytów jest łatwy proces pobrania próbki. Wadą natomiast jest możliwość błędnie ujemnego wyniku w początkowym stadium zakażenia i niski poziom przeciwciał w początkowym etapie zakażenia (około 3 tygodnie).

Sprawnie działający układ immunologiczny w odpowiedzi na kontakt z pasożytem zaczyna wytwarzać specyficzne przeciwciała skierowane przeciwko konkretnemu patogenowi. Jednak oznaczenie całkowitego IgE ma ograniczoną wartość w diagnostyce chorób pasożytniczych, ponieważ jego podwyższony poziom często wiąże się z chorobami alergicznymi. Wynik ten zawsze musi być interpretowany przez lekarza w kontekście objawów i innych badań.

Badanie mikroskopowe zeskrobin skóry 

Wykonaj je przy podejrzeniu pasożytów zewnętrznych (nużeniec, świerzbowiec). 

W dniu badania nie myj zakażonych miejsc i nie stosuj żadnych kosmetyków i maści.

Materiał do badania pobiera osoba wykwalifikowana (lekarz lub diagnosta laboratoryjny). W tym celu używa tępą stronę skalpela lub łyżeczkę chirurgiczną, którą przesuwa po powierzchni skóry w kierunku zgodnym ze wzrostem włosów. W zależności od lokalizacji zmian chorobowych można użyć też szczypce, szczoteczkę lub pęsetę. Pobrany materiał podlega ocenie mikroskopowej pod kątem obecności wszelkich postaci rozwojowych pasożyta. 

Oznaczanie obecności antygenów pasożytów 

Badanie polega na oznaczeniu specyficznych elementów pasożyta, które mają zdolność łączenia się z przeciwciałami układu immunologicznego. Materiałem do badania może być kał lub krew. Badanie na pasożyty można wykonać różnymi metodami, np. testem hemaglutynacji biernej IHA lub techniką immunoenzymatyczną ELISA. 

Badania molekularne 

Wykonywane są przede wszystkim techniką PCR. Polegają na wykrywaniu materiału genetycznego pasożyta specyficznego dla danego gatunku, co pozwala na dokładną identyfikację patogenu. Badania molekularne charakteryzują się wysoką czułością. Dzięki temu diagnoza jest możliwa nawet przy obecności pojedynczych pasożytów. Inne metody nie pozwalają wykryć niewielkiej ilości pasożytów. Nowoczesne techniki sprawdzają się także, gdy pasożyt zlokalizował się w trudno dostępnym miejscu, przez co pobranie próbki wymagałoby przeprowadzenia inwazyjnego zabiegu.

Materiałem do badania molekularnego mogą być:

• krew,
• kał,
• fragmenty tkanek,
• płyn owodniowy i mózgowo-rdzeniowy. 

Badania z zakresu biologii molekularnej nie są wykonywane rutynowo, zwłaszcza gdy do wykrycia schorzenia wystarczą standardowe metody. Specjaliści wykorzystują je najczęściej przy podejrzeniu malarii i babeszjozy. Mają one ogromne znaczenie, gdy konieczne jest szybkie wykrycie infekcji i niezwłoczne podjęcie leczenia, zanim jeszcze organizm zdąży wytworzyć specyficzne przeciwciała. 

Jakie badania wykonać na pasożyty u dzieci?

Diagnostyka pasożytów u dzieci i dorosłych opiera się na podobnych zasadach. Wykorzystuje się te same metody, takie jak badanie kału, wymaz z okolicy odbytu czy badania serologiczne. Różni się natomiast częstość występowania poszczególnych zakażeń i grupy pasożytów, które najczęściej dotyczą dzieci, dorosłych i osób starszych.

U dzieci choroby pasożytnicze pojawiają się zdecydowanie częściej niż u dorosłych, głównie z powodu braku w pełni utrwalonych nawyków higienicznych, bliskich kontaktów w grupach rówieśniczych oraz częstego wkładania rąk lub przedmiotów do ust. Przewlekłe zakażenia u najmłodszych mogą wpływać na stan odżywienia, powodować niedobory, a w cięższych przypadkach – prowadzić do zaburzeń wzrostu czy rozwoju.

Przy podejrzeniu zakażenia pasożytami u najmłodszych najczęściej lekarz zleca badanie w kierunku:

• owsicy,
• lambliozy,
• glistnicy,
• włosogłówki.

Diagnoza obecności pasożytów – co warto wiedzieć? 

Przebieg chorób pasożytniczych i nasilenie objawów to kwestia indywidualna i zależy m.in. od liczebności pasożytów. Z reguły zakażenie daje wiele objawów, często niespecyficznych, które równie dobrze mogą świadczyć o innych zaburzeniach. Dlatego też postawienie diagnozy na podstawie samych objawów nie jest możliwe.

Zebranie szczegółowego wywiadu przez lekarza jest niezbędnym elementem diagnostyki, ale powinno być poparte badaniami laboratoryjnymi potwierdzającymi obecność pasożyta.

Wyjątkiem jest wszawica, w przypadku której do postawienia diagnozy wystarczy wystąpienie charakterystycznych objawów.  

W diagnostyce pasożytów unikaj stosowania metod medycyny alternatywnej, których wiarygodność nie została potwierdzona (np. biorezonans, elektroakupunktura, test DIACOM). 

Ile kosztują badania na pasożyty? 

Koszt badania na obecność pasożytów zależy od rodzaju wykorzystanej techniki. 

• Standardowe badanie kału jest zazwyczaj najtańszą formą diagnostyki – pojedyncze badanie kosztuje kilkanaście lub kilkadziesiąt złotych, a jeśli zostanie Ci zlecone przez lekarza rodzinnego, może podlegać refundacji w ramach NFZ. Rozszerzone pakiety badań obejmujące wykrywanie kilku najczęstszych pasożytów jelitowych zwykle kosztują 50-100 zł.
• Badania serologiczne (z krwi), wykorzystywane m.in. w diagnostyce toksoplazmozy, toksokarozy, włośnicy czy zakażeń przywrami, kosztują przeciętnie 30-120 zł za jedno oznaczenie, w zależności od gatunku pasożyta i rodzaju wykonywanego testu.
• Badania molekularne (PCR) należą do najbardziej zaawansowanych i najdroższych metod. Cena takiego badania to zazwyczaj od kilkudziesięciu do kilkuset złotych, w zależności od konkretnego patogenu i laboratorium.
• Badania PCR stosuje się nie tylko w parazytologii, lecz także w diagnostyce innych chorób zakaźnych, dlatego koszt zależy również od typu analizowanego materiału.

Przeczytaj również:
Na które pasożyty uważać latem?