Toksoplazmoza – objawy, profilaktyka i leczenie

Toksoplazmoza – co to za choroba? 

Toksoplazmoza jest chorobą pasożytniczą wywołaną przez pierwotniaka – Toxoplasma gondii. Pasożyt ten może bytować w różnych postaciach rozwojowych w obrębie przewodu pokarmowego kotów oraz w innych narządach u większości ssaków (w tym u człowieka). Chorobę dzieli się ze względu na moment, w którym doszło do zarażenia. Wyróżniamy toksoplazmozę wrodzoną (gdy do zarażenia dziecka doszło w trakcie trwania ciąży) oraz nabytą (zarażenie po urodzeniu). Człowiek jest żywicielem pośrednim dla pierwotniaka Toxoplasma gondii, tzn., że w jego organizmie nie dochodzi do rozmnażania się pasożyta. Następuje jedynie dojrzewanie do tego procesu, który zachodzi w przewodzie pokarmowym kotów, będących żywicielem ostatecznym [1]. 

Objawy toksoplazmozy 

Szacuje się, że przebieg zarażenia toksoplazmozą jest w większości przypadków bezobjawowy (nawet 85-90% przypadków). Objawy, które obserwuje się w zarażeniu nabytym, są inne niż te stwierdzane w postaci wrodzonej.  

Objawy toksoplazmozy nabytej 

Najczęstszym objawem toksoplazmozy nabytej jest powiększenie węzłów chłonnych (zwykle kilku, rzadziej jednego), zazwyczaj w pewnych okolicach: 

• karkowej, 
• szyjnej, 
• potylicznej. 

Czasem jednak jest to powiększenie uogólnione. Taką postać choroby nazywa się toksoplazmozą węzłową. Węzły chłonne mogą przyjmować różne rozmiary. Ich wielkość może się zmieniać (mogą się powiększać, zmniejszać i ponownie zwiększać). Zazwyczaj po kilku miesiącach osiągają rozmiar sprzed choroby.  

Niekiedy oprócz powiększenia węzłów chłonnych pojawiają się objawy tzw. zespołu mononukleozopodobnego. Składają się na niego: 

• gorączka (niekiedy wysoka, nawet do 40°C), 
• gorsze samopoczucie, zmęczenie, 
• ból gardła, 
• bóle mięśni, 
• ból głowy. 

Są to jednak niespecyficzne objawy, które mogą występować w przebiegu wielu chorób, nie tylko zakaźnych.  

U osób z prawidłowo funkcjonującym układem odpornościowym rzadko dochodzi do zajęcia przez pierwotniaka innych narządów niż węzły chłonne. W przypadku niedoborów odporności może występować:  

• zapalenie siatkówki i naczyniówki oka, 
• zapalenie wątroby, 
• zapalenie mięśnia sercowego, 
• zapalenie ośrodkowego układu nerwowego. 

W postaci nabytej, u osób bez ciężkich chorób i niedoborów odporności choroba samoogranicza się zwykle w ciągu 6 tygodni i nie wymaga leczenia.  

Objawy toksoplazmozy wrodzonej 

Nieco inne objawy są obserwowane w toksoplazmozie wrodzonej, w przypadku której do zarażenia dochodzi w trakcie ciąży.  

Dolegliwości pojawiają się w pierwszych miesiącach życia dziecka.  

U noworodków i niemowląt może występować szeroki zakres różnych objawów. Podobnie jak w toksoplazmozie nabytej, 90% dzieci przechodzi zarażenie bezobjawowo. Jeżeli pojawiają się dolegliwości, to dotyczą przede wszystkim oczu i ośrodkowego układu nerwowego (głównie mózgu). Zbiór najczęstszych symptomów określany jest mianem tzw. triady Sabina-Pinkertona: 

• zapalenie siatkówki i naczyniówki oka, 
• zwapnienia śródczaszkowe, 
• wodogłowie (jest to stan, w którym w ośrodkowym układzie nerwowym gromadzi się zbyt dużo płynu mózgowo-rdzeniowego) lub małogłowie (mózg, a przez to również głowa osiągają rozmiary poniżej prawidłowych). 

Inne objawy to: 

• drgawki, 
• żółtaczka, 
• powiększenie wątroby, śledziony i węzłów chłonnych, 
• zez, zaćma, oczopląs, zanik nerwów wzrokowych. 

Rzadkie dolegliwości obejmują: 

• wysypki skórne, 
• zapalenie płuc, 
• uszkodzenie słuchu, 
• zapalenie mięśnia sercowego [1, 2]. 

Przyczyny toksoplazmozy – kiedy istnieje ryzyko zarażenia się toksoplazmozą? 

Jak już wspomniano, toksoplazmoza jest wywoływana przez zarażenie pasożytem – pierwotniakiem o nazwie Toxoplasma gondii. Jego żywicielem ostatecznym są koty, które wraz z odchodami wydalają oocysty wywołujące chorobę u ludzi. Człowiek jako żywiciel pośredni może zarazić się kilkoma drogami. Najczęściej jest to droga pokarmowa: 

• spożycie surowego, niedogotowanego i niedopieczonego mięsa lub wędlin, zazwyczaj wieprzowego lub baraniny (np. tatar), zawierającego oocysty pasożyta Toxoplasma gondii; 
• spożycie nieumytych lub niedokładnie umytych owoców i warzyw, które zostały zanieczyszczone odchodami kota z cystami; 
• spożycie jaj, mleka i wody z cystami; 
• przypadkowe przeniesienie cyst pasożyta do ust za pośrednictwem brudnych rąk po kontakcie z piaskiem/żwirem z kociej kuwety lub ziemią zanieczyszczoną kocimi odchodami. Innym źródłem zakażenia może być kontakt z surowym mięsem zawierającym cysty pasożyta. 

Dwa pozostałe sposoby zarażenia toksoplazmozą zdarzają się znacznie rzadziej niż zakażenie drogą pokarmową: 

• droga przezłożyskowa w ciąży – pasożyt ma zdolność przechodzenia przez łożysko do układu krążenia rozwijającego się płodu; 
• droga jatrogenna, czyli związana z wykonywanymi procedurami medycznymi i leczeniem. Chodzi tutaj głównie o przetoczenie krwi, która pochodzi od zarażonego toksoplazmozą dawcy. Rzadziej zarażenie następuje po przeszczepie narządu. 

Co warto podkreślić, toksoplazmozą nie można się zarazić od innego człowieka.  

Z powodu szerokiego rozpowszechnienia choroby większość populacji przeszła zarażenie toksoplazmozą. Szacuje się, że w Polsce dotyczy to 50% społeczeństwa, a w niektórych krajach ilość ta jest większa (80-90% ludności). Osoba, która przeszła zakażenie, nie choruje ponownie [1-3].  

Toksoplazmoza w ciąży 

Okres ciąży jest szczególnym czasem w życiu kobiety. W I trymestrze dochodzi do powstawania i intensywnego rozwoju wszystkich narządów u płodu. Jest on w tym czasie najbardziej wrażliwy na działanie czynników uszkadzających. Jak już wspomniano, pierwotniak Toxoplasma gondii wywołujący toksoplazmozę może przechodzić przez łożysko i zarażać płód we wnętrzu macicy. Aby do tego doszło, musi nastąpić pierwotne (pierwszorazowe) zarażenie toksoplazmozą ciężarnej. Tylko w fazie aktywnej choroby (w ciągu kilku tygodni od rozpoczęcia infekcji) pasożyt występuje we krwi i ma zdolność przechodzić przez łożysko. Nie ma tutaj znaczenia, czy zarażenie przebiega u matki z objawami, czy bezobjawowo. Do zarażenia wewnątrzmacicznego płodu zdecydowanie rzadziej dochodzi w sytuacji: 

• reaktywacji infekcji u ciężarnej, która jest w stanie upośledzonej odporności, 
• zarażenia kobiety niedługo przed zajściem w ciążę (do 2-3 miesięcy), 
• reinfekcji ciężarnej przez inny szczep pierwotniaka. 

Jeżeli u kobiety w ciąży dojdzie do pierwotnego zarażenia toksoplazmozą, to ryzyko przeniesienia na płód wynosi 30-40%. Jest najmniejsze w trakcie I trymestru, gdy ryzyko ciężkiego przebiegu dla płodu jest największe. W kolejnych trymestrach ryzyko zarażenia rośnie, ale płód nie jest już na nie tak bardzo wrażliwy.  

Niestety nie można przewidzieć, jak zarażenie toksoplazmozą wpłynie na dalszy przebieg ciąży i rozwój dziecka. Przebieg choroby może być całkowicie bezobjawowy, bez niekorzystnych następstw po porodzie, pasożyt może jednak powodować także zgon wewnątrzmaciczny, wady rozwojowe lub inne objawy.  

Niebezpieczne są zarażenia w końcowym etapie ciąży.  

Rodzące się dziecko we wstępnych badaniach wydaje się zdrowe. Jednak z czasem mogą się u niego pojawić objawy, takie jak: 

• powiększenie wątroby i śledziony, 
• zapalenie płuc, 
• żółtaczka, 
• problemy ze wzrokiem, 
• zaburzenia neurologiczne. 

W związku z potencjalnie dużym ryzykiem dla dziecka i możliwością włączenia leczenia w trakcie ciąży wprowadzono diagnostykę tej choroby. Polega ona na analizie obecności i stężenia swoistych przeciwciał we krwi. Są to dwie klasy przeciwciał: 

• IgM – powstają już na początku zarażenia; ich pojawienie się lub wysokie stężenie (przy niskim IgG) świadczą o aktualnym zarażeniu; 
• IgG – pojawiają się po kilku tygodniach od rozpoczęcia infekcji; ich wzrastający poziom świadczy o niedawnym zarażeniu; występowanie przeciwciał IgG przy braku IgM wskazują na odległe przebycie choroby. 

Według zaleceń Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego pomiar tych przeciwciał wykonuje się dwukrotnie w czasie ciąży: 

• na początku (do 10 tygodnia), 
• w 21-26 tygodniu. 

Jeżeli na którymś z oznaczeń pojawiają się przeciwciała IgM, to wówczas lekarz może podejrzewać świeże zarażenie – w takim przypadku przez całą ciążę należy przyjmować leki. Wysoki poziom IgG przy niskim IgM na pierwszej wizycie wskazują, że zakażenie miało miejsce dawno i nie ma zagrożenia dla ciąży [1, 3, 4]. 

Toksoplazmoza a AIDS 

AIDS, czyli zespół nabytego niedoboru odporności, jest chorobą wywoływaną przez wirusa HIV. W przebiegu tego schorzenia dochodzi do spadku liczby komórek odpornościowych (limfocytów), które chronią organizm przed infekcjami. Zwiększa to ryzyko zachorowania i ciężkiego przebiegu różnych zakażeń, w tym toksoplazmozy. U chorych na AIDS stwierdza się zarówno ciężki przebieg pierwotnego zarażenia, jak i zwiększone ryzyko reaktywacji choroby.  

W pierwotnym zarażeniu częściej niż u osób z prawidłową odpornością dochodzi do zajęcia różnych narządów wewnętrznych i powstawania: 

• zapalenia płuc, 
• zapalenia mięśnia sercowego, 
• zapalenia siatkówki, 
• zapalenia mózgu. 

Równie niebezpieczna (a może nawet bardziej) jest reaktywacja utajonego zarażenia Toxoplasma gondii. W takich przypadkach choroba zazwyczaj manifestuje się jako toksoplazmozowe zapalenie mózgu. Jest to schorzenie, które rozwija się powoli i podstępnie. Obserwuje się występowanie objawów neurologicznych, zwykle pod postacią zaburzeń mowy i niedowładów mięśni kończyn. Niekiedy pojawiają się drgawki, ubytki w polu widzenia, zaburzenia czucia, równowagi i chodu oraz zmiany w zachowaniu. Toksoplazmozowemu zapaleniu mózgu towarzyszą: 

• bóle głowy, 
• zaburzenia świadomości, 
• gorączka. 

W terapii toksoplazmozy u chorych na AIDS stosuje się typowe leki (opisane poniżej). Ważne jest także wdrożenie właściwego leczenia przeciw wirusowi HIV, tak by zatrzymać postęp AIDS, a przez to poprawić funkcjonowanie układu odpornościowego [5].  

Toksoplazmoza – leczenie 

Leczenie powinno zostać zastosowane jak najszybciej po rozpoznaniu w aktywnej fazie choroby.  

Leki działają tylko na pasożyta przebywającego we krwi. Jeżeli już przeniknie do tkanek i wytworzy cysty (przetrwalniki), to wówczas leki już nie mogą ich zniszczyć.  

W terapii stosuje się następujące substancje: 

• sulfadiazyna, 
• pirymetamina,  
• kotrimoksazol,  
• antybiotyki: spiramycyna, klindamycyna i azytromycyna. 

Większość przypadków bezobjawowego zarażenia nie wymaga leczenia. Jest jednak kilka sytuacji, w których podawanie powyższych leków jest niezbędne: 

• świeże zarażenie u kobiety ciężarnej – leczenie stosuje się, aby zapobiec zarażeniu płodu. W tym celu ciężarna musi przyjmować regularnie spiramycynę do końca ciąży. Jest to lek bezpieczny dla płodu, skuteczny jednak jedynie w sytuacji, gdy nie doszło do przeniesienia się infekcji na płód; 
• potwierdzone zarażenie płodu – jeżeli lekarz potwierdzi zarażenie wewnątrzmaciczne płodu (poprzez badanie płynu owodniowego), wówczas zmienia się stosowane leczenie i włącza pirymetaminę z sulfadoksyną; 
• objawowe lub bezobjawowe zarażenie wrodzone – w przypadku potwierdzenia toksoplazmozy dziecko jest leczone do 12. miesiąca życia lub dłużej, w zależności od objawów. Podaje się pirymetaminę z sulfadiazyną; 
• zapalenie siatkówki/naczyniówki oka – leczeniu poddaje się aktywny stan zapalny i stosuje się połączenie pirymetaminy i sulfadiazyny; 
• zarażone osoby z zaburzonym funkcjonowaniem układu odpornościowego – leczenie jest zwykle długotrwałe, aby zapobiegać nawrotom. 

Leczeniem toksoplazmozy zajmuje się lekarz specjalista chorób zakaźnych. W przypadkach wrodzonej infekcji niezbędna jest współpraca z ginekologiem, neurologiem i okulistą [1-3].  

W jaki sposób zapobiegać toksoplazmozie? 

Aby zapobiec toksoplazmozie, ważne jest wyeliminowanie potencjalnych dróg i sposobów zarażenia. Ma to szczególne znaczenie w przypadku młodych kobiet planujących ciąże lub będących w ciąży oraz osób w stanie immunosupresji (m.in. po przeszczepie narządu czy chorych na AIDS), które są narażone na ciężkie objawy toksoplazmozy.  

Podstawowe sposoby zapobiegania toksoplazmozie to: 

• odpowiednia obróbka termiczna pokarmów – niespożywanie surowego/niedogotowanego mięsa i jego przetworów, surowych jaj i mleka; mycie przyborów kuchennych, które miały kontakt z surowym mięsem; 
• dokładne mycie warzyw i owoców przed zjedzeniem; 
• staranne mycie rąk po kontakcie z ziemią, czyszczeniu kociej kuwety lub stosowanie rękawiczek. 

W przypadku kobiet planujących ciążę wskazane może być oznaczenie przeciwciał we krwi, aby sprawdzić, czy kobieta przeszła toksoplazmozę. Jeżeli badania potwierdzają przebyte zarażenie, to wówczas nie ma wskazań do badań w ciąży [1, 2,4].  

Toksoplazmoza jest powszechnie występującą chorobą. Dla większości osób jest to niegroźne schorzenie, które rzadko wywołuje jakiekolwiek objawy. Może to być jednak groźna choroba, szczególnie dla kobiet w ciąży i osób z osłabioną odpornością. W ich przypadku wskazane jest regularne wykonywanie badań i w razie konieczności podejmowanie intensywnego leczenia. Aby zapobiegać zarażeniu, niezbędne jest dbanie o higienę i przestrzeganie podstawowych zasad przygotowywania posiłków.

Przeczytaj również:
Badania na pasożyty – jakie są i jak przebiegają? Wykrywanie pasożytów u dzieci i dorosłych