Zaparcia. Co na nie stosować?

Czym są zaparcia? 

Zaparcia to stosunkowo częsta i nawracająca dolegliwość przewodu pokarmowego.

Możemy o niej mówić, gdy występuje przynajmniej jeden z poniższych objawów:

• wypróżniamy się mniej niż 3 razy w tygodniu,
• stolec ma twardą konsystencję,
• wypróżnieniom towarzyszy ból i duży wysiłek,
• odczuwamy niecałkowite wypróżnienie.  

Przy zaparciach często cierpimy również na wzdęcia, uczucie pełności, mdłości, a nawet zawroty głowy. U dzieci dodatkowymi objawami są rozdrażnienie, brak apetytu i osłabienie. 

Zaparcia dzielimy na:

• ostre – mogą trwać kilka dni,
• przewlekłe – trwają powyżej 3 miesięcy i często nasilają się z czasem.

Ze względu na przyczyny wyróżniamy zaparcia pierwotne i wtórne. 

Zaparcia pierwotne (funkcjonalne lub idiopatyczne) występują w ponad 90% przypadków i mają nieznaną przyczynę. Wynikają z zaburzeń funkcjonowania jelita grubego, dna miednicy lub odbytu (zaparcia czynnościowe). Występują także w zaparciowej postaci zespołu jelita drażliwego.  

Przyczynami zaparć wtórnych są czynniki środowiskowe lub biologiczne: 

• styl życia – dieta oraz wypijanie zbyt małej ilości wody, brak aktywności fizycznej,  
• stosowane leki:
  • wpływające na motorykę przewodu pokarmowego i przeciwbiegunkowe (np. loperamid, hioscyna, drotaweryna),
  • przeciwbólowe (np. NLPZ, opioidy),
  • hipotensyjne (np. beta blokery, diuretyki, sartany, antagoniści wapnia, klonidyna),
  • przeciwhistaminowe (np. hydroksyzyna),
  • w chorobie Parkinsona (np. bromokryptyna, biperyden, selegilina),
  • przeciwdepresyjne (np. amitryptylina, sertralina),
  • neuroleptyczne (np. klozapina, haloperidol),
  • przeciwdrgawkowe (np. karbamazepina, kwas walproinowy),
  • zawierające sole mineralne (np. żelazo, glin, węgiel, bizmut),
  • doustne środki antykoncepcyjne,
  • przeczyszczające w zbyt dużych dawkach; 
• współistniejące choroby:
  • neurologiczne (np. choroba Parkinsona, demencja, stwardnienie rozsiane),
  • psychiczne (np. depresja, bulimia),
  • endokrynologiczne i metaboliczne (np. niedoczynność tarczycy, cukrzyca),
  • przewodu pokarmowego (np. choroba Leśniowskiego-Crohna, hemoroidy, szczelina odbytu, nowotwory jelita grubego, wypadanie odbytnicy),
  • choroby miednicy mniejszej (np. guzy jajnika i macicy, endometrioza); 
• ciąża. 

Jeśli zaparciom towarzyszą takie objawy jak krew w stolcu, niezamierzone chudnięcie, gorączka, wymioty czy rozdęcie i ból brzucha, może to świadczyć o poważnych przyczynach dolegliwości (np. raku jelita grubego).  

Domowe sposoby na zaparcia

Zwróć uwagę na dietę 

Jakość i ilość spożywanych pokarmów ma ogromny wpływ na zdrowie, w tym również pracę jelit. Sięgaj po dużo warzyw, owoców i roślin strączkowych. Unikaj natomiast żywności przetworzonej, produktów smażonych i zawierających białą mąkę.

Wpływ na regularność wypróżnień ma także regularność posiłków. Zadbaj o to, by jeść w regularnych odstępach czasu.

Jednym ze złotych środków na zaparcia jest błonnik pokarmowy. Wprowadzenie go do codziennej diety i stopniowe zwiększanie jego ilości wpłynie pozytywnie na pracę jelit. Błonnik pokarmowy to pozostałość komórek roślinnych (celuloza, pektyny, woski), które nie ulegają trawieniu w przewodzie pokarmowym, przez co zwiększają objętość mas kałowych i prowadzą do przyspieszenia pasażu jelitowego.

Błonnik znajdziesz w:

• nasionach lnu,
• suszonych owocach (śliwki, jabłka, morele),
• otrębach pszennych,
• płatki owsianych i jaglanych,
• migdałach,
• zielonych warzywach. 

U niektórych osób występuje nietolerancja na błonnik. Objawia się ona wzdęciami, przelewaniem w brzuchu, wiatrami i kurczowym bólem brzucha. Powinny one wówczas zmniejszyć jego dzienną porcję lub zastosować preparaty o działaniu hydrofilnym (np. z babki płesznik). 

Zadbaj o odpowiednią ilość płynów 

Odpowiednia ilość wypijanych płynów to kolejny czynnik regulujący pracę wielu układów i narządów, w tym układu pokarmowego. Pij codziennie przynajmniej 2,5 l, czyli 8 szklanek najlepiej niegazowanej wody. Płyny wpływają na odpowiednią wilgotność spożywanego jedzenia, przez co jest on szybciej przesuwany i wydalany. 

Jeśli wiesz, że do tej pory piłeś za mało wody, zwiększaj ją stopniowo, małymi łykami. Miej zawsze obok siebie szklankę wody, aby łatwiej wprowadzić zdrowy nawyk. Możesz skorzystać również z aplikacji na telefon, która przypomina o regularnym piciu wody. 

Bądź aktywny

Brak ruchu obniża metabolizm i osłabia pracę jelit, natomiast regularne ćwiczenia fizyczne (zwłaszcza mięśni brzucha) wpływają na prawidłowy pasaż jelitowy. Warto je wprowadzić jako codzienny nawyk, dopasowany do indywidualnych możliwości. 

Dodatkowo w przypadku przewlekłych zaparć zaleca się trening defekacji, czyli ćwiczenia nawyku wypróżniania. Codziennie rano staraj się wypróżnić. Na początku rytuał ten może nie przynosić efektu, ale po pewnym czasie organizm powinien się przyzwyczaić. Ważne jest także niewstrzymywanie parcia na stolec, ponieważ może to zahamować odruch wypróżniania i prowadzić do nawracających zaparć. 

Zioła na zaparcia 

Liść senesu, kora kruszyny i korzeń rzewienia zawierają związki, które działają drażniąco na jelito grube. Powodują tym samym nasilenie ruchów perystaltycznych i przesuwanie mas kałowych, co ułatwia wypróżnianie. Znajdziesz je w postaci herbatek do zaparzania. Sproszkowane wchodzą również w skład leków dostępnych bez recepty. Możesz jednak stosować je tylko doraźnie, ponieważ najczęstszym skutkiem ubocznym są silne skurcze brzucha.

Nie przyjmuj ich:

• w ciąży ani w trakcie karmienia,
• chorując na gruźlicę, niewydolność nerek i układu krążenia,
• w stanach zapalnych jelit i hemoroidach,
• w trakcie miesiączki.

Nadużywanie ziół na zaparcia może prowadzić do odwodnienia, rozleniwienia jelit oraz być przyczyną stanów zapalnych w tym odcinku przewodu pokarmowego. Dodatkowo utrudniają one wchłanianie leków i minerałów.  

Na pracę przewodu pokarmowego korzystnie działają również:

• liść mięty pieprzowej,
• liście babki,
• liście pokrzywy,
• korzeń lukrecji,
• korzeń prawoślazu,
• kwiat rumianku,
• liście malwy,
• liście werbeny,
• ziele mniszka lekarskiego. 

Dzięki właściwościom łagodzącym mogą regulować proces wypróżniania.  

Leki na zaparcia

Preparaty hydrofilne (pęczniejące) na zaparcia

Poza odpowiednią dietą podstawą leczenia zaparć są leki bez recepty i suplementy diety, które zawierają błonnik pochodzący z nasion z babki płesznik lub babki jajowatej. Zwiększają one objętość kału poprzez zatrzymanie w nim wody, ułatwiając wypróżnienie. Aby były skuteczne, podczas ich stosowania musisz pić dużo wody. Efekt uzyskuje się już po 12-72 godzinach. Działaniem niepożądanym mogą być wzdęcia, wiatry oraz upośledzone wchłanianie niektórych leków. 

Preparaty o działaniu osmotycznym na zaparcia

To tzw. leki I rzutu w leczeniu zaparć i podobnie jak niefarmakologiczne metody nie przynoszą natychmiastowego efektu. Upłynniają one lub rozluźniają masy kałowe, co ułatwia wypróżnianie. Przy stosowaniu tych leków pij dużo wody, ponieważ istnieje duże ryzyko odwodnienia. Mogą być stosowane u kobiet w ciąży, z czego laktuloza jest lekiem bardziej preferowanym. 

Do preparatów osmotycznych należą:

• Makrogole – to mieszanina glikoli polietylenowych (PEG), o najmniejszym ryzyku działań niepożądanych i największej udowodnionej skuteczności. Dostępne są w postaci proszku lub roztworów do sporządzania roztworu doustnego. Nie powinno się ich łączyć z elektrolitami (zalecane tylko przed zabiegami diagnostycznymi). Najczęstszymi działaniami ubocznymi są biegunki, zwiększona ilość gazów i nudności. Przeciwwskazaniem do stosowania są stany zapalne jelit, niedrożność przewodu pokarmowego, owrzodzenie jelit, nietolerancja fruktozy i cukrzyca. Dawki dostosowuje się indywidualnie do wieku pacjenta i stopniowo zwiększa. Leki działają po 1-4 dniach po zażyciu. 

• Laktuloza – dostępna jako syrop. Preferowana u niemowląt poniżej 6. miesiąca życia, gdyż jest lepiej udokumentowane bezpieczeństwo stosowania w tej grupie wiekowej w porównaniu z makrogolami. Stosuje się ją również w przypadku nietolerancji makrogoli. Lek działa po 1-3 dniach. Działania niepożądane występują bardzo rzadko, zazwyczaj na początku przyjmowania. Najczęstszym jest ból brzucha, w większych ilościach wzdęcia, nudności i biegunka.

• Siarczan magnezu – stosowany w doustnych roztworach. Preparat nie jest zalecany u osób z niewydolnością nerek, niedrożnością jelit, hipotonią (znacznym niedociśnieniem tętniczym), miastenią i uszkodzeniem mięśnia sercowo-naczyniowego. Utrudnia wchłanianie niektórych leków (np. tetracyklin, warfaryny, bisfosfonianów). Przed zastosowaniem kolejnego leku należy zastosować ok. 3-godzinną przerwę. U kobiet ciężarnych i karmiących może być przyjmowany tylko pod kontrolą lekarza. 
• Czopki glicerolowe – efekt działania występuje po 15-60 minutach stosowania. U dzieci poniżej roku, kobiet w ciąży i karmiących piersią (a także planujących ciążę przed zastosowaniem należy skonsultować się z lekarzem. Preparaty te mogą powodować podrażnienie odbytu.

• Fosforany – roztwory w postaci wlewek stosowanych doodbytniczo są przeznaczone przede wszystkim do oczyszczania jelita grubego przed badaniami diagnostycznymi lub zabiegami chirurgicznymi. Nie należy stosować preparatu u dzieci poniżej 3. roku życia. Efekt przeczyszczający następuje po ok. 5 minutach.

Leki pobudzające (drażniące) na zaparcia 

Są mniej skuteczne i bezpieczne niż leki o działaniu osmotycznym. Dlatego można je zastosować, gdy metody niefarmakologiczne są nieskuteczne albo jeśli zmiana stylu życia i środki osmotyczne przy dłuższym stosowaniu nie przynoszą efektów. Leki te można zastosować u dzieci, jeśli po 2 tygodniach stosowania środków osmotycznych nie uzyskano poprawy. Samodzielnie można je zażywać od 3 do 14 dni (w zależności od wskazań producenta). Natomiast w przypadku długotrwałych zaparć zalecane jest stosowanie nie więcej niż 2-3 razy w tygodniu, co powinno zapewnić regularne wypróżnianie. Ich działanie polega na stymulowaniu jelita grubego. Nasila to jego ruchy, przesuwa zalegającą treść jelitową, a także zwiększa wydzielanie wody do światła przewodu pokarmowego, co ułatwia upłynnienie jego zawartości. 

• Bisakodyl – w postaci tabletek lub czopków. Może być stosowany w leczeniu zaparć nawykowych i przewlekłych u pacjentów obłożnie chorych oraz osób w podeszłym wieku. Najczęstszym skutkiem ubocznym jest kurczowy ból brzucha. Przy długotrwałym stosowaniu może prowadzić do zaburzeń elektrolitowych, przede wszystkim obniżenia poziomu potasu. Leku nie powinny przyjmować kobiety w ciąży, szczególnie w pierwszym trymestrze. Można go podawać doustnie dzieciom powyżej 5. roku życia lub doodbytniczo powyżej 3. roku życia. W leczeniu uporczywych i przewlekłych zaparć u dzieci między 5. a 11. rokiem życia wskazana jest konsultacja z lekarzem.
• Pikosiarczan sodu – dostępny w postaci tabletek, kropli lub saszetek. Powinno się go przyjmować od najmniejszych dawek i stopniowo je zwiększać. Pod wpływem flory bakteryjnej przewodu pokarmowego ulega przekształceniu do formy aktywnej. Może być zatem nieskuteczny u dzieci poniżej 5. roku życia ze względu na niedojrzałość flory bakteryjnej i powinien być podawany u małych dzieci po konsultacji lekarskiej. To również przyczyna nieskutecznego działania tego leku przy jednoczesnym stosowaniu antybiotyków o szerokim spektrum działania. Skutki uboczne są podobne jak w przypadku bisakodylu. Lek nie jest zalecany dla kobiet w ciąży.
• Leki roślinne zawierające antrazwiązki (liść senesu, kora kruszyny, korzeń rzewienia, alona) – antrazwiązki ulegają przekształceniu w jelicie grubym do aktywnej formy, która działa drażniąco na ten odcinek przewodu pokarmowego, przez to efekt ich zastosowania występuje dopiero po 8-12 godzinach. Przy długotrwałym stosowaniu mogą doprowadzić do stanów zapalnych jelit. Przez to, że przenikają do krwioobiegu i mleka matki, nie powinny być stosowane w czasie ciąży i karmienia piersią. Bez konsultacji lekarskiej mogą być stosowane powyżej 12. roku życia;  
• Olej rycynowy – to tradycyjny lek roślinny, jednak jego działanie nie jest dobrze udokumentowane. Nie powinien być stosowany u ciężarnych, w przypadku chorób zapalnych przewodu pokarmowego oraz u dzieci poniżej 12 lat.  

Leki zmiękczające masy kałowe i środki poślizgowe 

• Dokuzan sodu – dostępny pod postacią kapsułek lub czopków. Jego działanie polega na zmiękczaniu mas kałowych poprzez zwiększenie ilości wody w jelicie, dzięki czemu stolec jest bardziej miękki i łatwiejszy do wypróżnienia. Może być stosowany do leczenia zaparć sporadycznych, a także będących wynikiem stosowania niektórych leków lub stanów chorobowych. Jeśli wystąpi biegunka, należy zmniejszyć dawkę lub odstawić lek. Powinien być stosowany tylko doraźnie i nie dłużej niż przez tydzień. Ból brzucha, biegunka lub skurcze to najczęstsze skutki uboczne podczas zażywania tego leku. Najpoważniejsze to krwawienie z odbytu i jeśli wystąpi należy koniecznie zgłosić się do lekarza. 
• Parafina ciekła – oprócz zmiękczania masy kałowej, dodatkowo ma działanie poślizgowe. Na rynku dostępne są także preparaty zawierające dodatkowo olejek miętowy, który ma działanie rozkurczowe i może ułatwić wypróżnianie (szczególnie w przypadku zaparć związanych z zespołem jelita drażliwego). Należy ją stosować ostrożnie u pacjentów leżących lub chorych na refluksowe zapalenie przełyku, gdyż przypadkowe przedostanie się parafiny do dróg oddechowych może spowodować bardzo ciężkie zapalenie płuc. Dodatkowo utrudnia ona wchłanianie witamin i leków rozpuszczalnych w tłuszczach. Efektem ubocznym mogą być oleiste wycieki z odbytu. 

Probiotyki na zaparcia  

Stosowanie tego typu preparatów w leczeniu zaparć jest uwarunkowane od wieku. Działanie w tej dolegliwości wykazują jedynie szczepy Bifidobacterium i rekomendowane są tylko dla osób starszych, gdyż tylko w tej grupie wiekowej udowodniono ich skuteczność w leczeniu zaparć. Dostępne dotychczasowe dane dotyczące stosowania probiotyków (i/lub prebiotyków) w leczeniu przewlekłych zaparć są niewystarczające, aby zalecać je do regularnego stosowania.

Stosowanie preparatów przeczyszczających, które działają na jelito grube (poza olejem rycynowym), gdzie zachodzi przede wszystkim wchłanianie elektrolitów i wody, powoduje tylko spadek masy wywołany odwodnieniem. Dodatkowo odwodnienie organizmu pobudza mechanizm w nerkach wpływający na wychwytywanie sodu i wody, co prowadzi u osób nadużywających środki przeczyszczające do uzależnienia, a ich odstawienie wywołuje występowanie obrzęków. 

Problemy z wypróżnianiem to dolegliwość występująca niezależnie od wieku, dokuczliwa, a gdy występuje dłuższy czas, może prowadzić do poważnych schorzeń. Jeśli zaparcia występują sporadycznie albo są nawracające, przede wszystkim warto przyjrzeć się nawykom żywieniowym i stylowi życia, by w razie potrzeby je zmodyfikować. Istnieją także bezpieczne sposoby farmakologiczne, którymi można się wspomóc w leczeniu zaparć. Pamiętaj, by przed ich zastosowaniem skonsultować się z farmaceutą lub przeczytać ulotkę, bo wiele z tych preparatów można przyjmować tylko doraźnie.