Chlorheksydyna. Jak ją właściwie stosować?

Można powiedzieć, że chlorheksydynę odkryto niemalże przypadkowo. W latach 50. XX wieku naukowcy z Chemical Industries intensywnie poszukiwali nowego leku przeciwmalarycznego. Podczas badań odkryli, że jeden z badanych związków wykazuje rozległe działanie przeciwbakteryjne. W ten sposób rozpoczęła się światowa kariera leku Hibitan, który dziś nazywamy chlorheksydyną. 

Chlorheksydyna – co to takiego?

Chlorheksydyna jest biocydem, czyli środkiem chemicznym, który pozbawia drobnoustroje aktywności. Ma szerokie spektrum działania. Obejmuje ono bakterie Gram-dodatnie, Gram-ujemne i grzyby, w tym drożdżaki. Wykazuje aktywność wobec wirusów otoczkowych, np. wirusa opryszczki pospolitej, RSV, grypy, cytomegalii.  

Na działanie chlorheksydyny mniej wrażliwe są rotawirusy, enterowirusy i adenowirusy.  

Oporne na chlorheksydynę są Pseudomonas aeruginosa i Proteus mirabilis, bakterie kwasoodporne i przetrwalniki bakterii.    

W zależności od stężenia chlorheksydyna wykazuje działanie: 

• bakteriostatyczne – hamujące rozwój i namnażanie się drobnoustrojów, 
• bakteriobójcze – całkowicie niszczące drobnoustroje.   

Chlorheksydyna najczęściej występuje w postaci glukonianu chlorheksydyny lub chlorowodorku chlorheksydyny.  

Chlorheksydyna – mechanizm działania

Pod względem budowy chemicznej chlorheksydynę zaliczamy do grupy bisguanidów. Ma ona silny ładunek dodatni. W związku z tym łatwiej jest jej łączyć się ze składnikami ściany komórkowej drobnoustrojów (fosfolipidami i polisacharydami), które są naładowane ujemnie. Dzięki takiemu połączeniu dochodzi do naruszenia struktury ściany komórkowej i zaburzenia równowagi osmotycznej. W wyższych stężeniach chlorheksydyna zwiększa przepuszczalność błony komórkowej, wnika do wnętrza komórki bakteryjnej i powoduje ścinanie się cytoplazmy, doprowadzając do zniszczenia drobnoustroju.  

Chlorheksydyna działa bardzo szybko. Badania wykazały, że komórka bakteryjna wchłania ją w ciągu ok. 20 sekund. 

Ze względu na swój mechanizm działania chlorheksydyna wykazuje większą aktywność wobec bakterii Gram-dodatnich, ponieważ mają one wyższy ładunek ujemny na swojej powierzchni.   

Chlorheksydyna – właściwości 

Chlorheksydyna wykazuje działanie antyseptyczne i dezynfekujące. Dodatkowo ma zdolność łączenia się z białkami skóry i błony śluzowej. Nie wchłania się ogólnoustrojowo w znaczącym stopniu. Dzięki temu jej działanie jest przedłużone, gdyż uwalnia się stopniowo z połączeń białkowych. 

Obecność krwi czy płynów ustrojowych nie zmniejsza aktywności chlorheksydyny. 

Chlorheksydyna – zastosowanie

Chlorheksydyna znalazła zastosowanie w wielu dziedzinach medycyny.

Stomatologia

Chlorheksydyna dzięki swoim unikalnym właściwościom jest szeroko stosowana w stomatologii. Ma zdolność przylegania do zębiny i zapobiega namnażaniu się bakterii na jej powierzchni. Chroni także przed powstawaniem płytki nazębnej i stanów zapalnych. Dzięki temu jest obecnie złotym standardem w stomatologii.

Jest stosowana w postaci płukanek (stężenie 0,1-0,2%), żeli (1%) i past do zębów.  

Oto najważniejsze zastosowania chlorheksydyny w stomatologii: 

• profilaktyka i leczenie chorób dziąseł i przyzębia,  
• stany zapalne w obrębie jamy ustnej, 
• higiena jamy ustnej przed i po zabiegach chirurgicznych w obrębie jamy ustnej, zapobieganie powstawaniu i rozwojowi próchnicy u pacjentów z grupy wysokiego ryzyka (dzieci w okresie pojawiania się zębów stałych i osoby starsze), 
• leczenie kanałowe zębów, 
• leczenie kandydozy jamy ustnej.

Stany zapalne w obrębie gardła i krtani 

Preparaty zawierające chlorheksydynę są dostępne w postaci tabletek do ssania i aerozoli. 

Aby uniknąć działań niepożądanych, preparaty z chlorheksydyną stosuj maksymalnie 4 razy na dobę. Pamiętaj, że możesz je stosować maksymalnie przez 14 dni.

Używaj ich po posiłku. Po ich zastosowaniu wstrzymaj się od jedzenia i picia przez co najmniej 30 minut.  

Pozostałe zastosowania

• Leczenie i odkażanie drobnych ran. 
• Leczenie oparzeń, odleżyn, owrzodzeń, np. plastry nasączone octanem chlorheksydyny. 
• Urologia – cystoskopia, przepłukiwanie pęcherza, cewniki nasączone chlorheksydyną. 
• Ginekologia – chlorheksydyna jest stosowana jako środek odkażający w zabiegach ginekologicznych i położniczych. 
• Antyseptyka przed zabiegami – odkażanie rąk, pola operacyjnego i miejsca wkłucia. Badania pokazują, że mycie rąk preparatami zawierającymi chlorheksydynę niszczy 86-92% bakterii. 
• Weterynaria – szampony i spraye do leczenia zakażeń bakteryjnych i grzybiczych skóry, ucha zewnętrznego, stanów zapalnych dziąseł i przyzębia oraz do higieny jamy ustnej. 

Chlorheksydyna – działania niepożądane  

Wśród działań niepożądanych związanych ze stosowaniem preparatów zawierających chlorheksydynę mogą się pojawić:  

• podczas długotrwałego stosowania przebarwienia języka, zębów lub wypełnień, które zwykle znikają po zaprzestaniu stosowania preparatu; w niektórych przypadkach niezbędne jest oczyszczenie zębów przez stomatologa; 
• podrażnienia jamy ustnej – suchość, pieczenie, zmniejszenie odczuwania smaków; trwa to przez ok. 4 godziny po zastosowaniu preparatu, dlatego preparaty z chlorheksydyną stosuj po posiłku; 
• reakcje uczuleniowe skóry; 
• wstrząs anafilaktyczny; 
• rumień; 
• świąd, pieczenie; 
• pokrzywka; 
• fotodermatozy. 

Chlorheksydyna – przeciwwskazania 

Przeciwwskazaniem do stosowania preparatów z chlorheksydyną jest nadwrażliwość na tę substancję.  

Nie jest wskazane stosowanie chlorheksydyny u niemowląt, dzieci i kobiet w ciąży.  

Nie można jej aplikować na duże rany oraz wykorzystywać do dezynfekcji przy zabiegach w obrębie OUN i otolaryngologicznych. Działa toksycznie na rogówkę i ucho środkowe.  

Długotrwałe stosowanie preparatów z chlorheksydyną może prowadzić do namnożenia się szczepów bakterii Gram-ujemnych z rodzaju Pseudomonas opornych na tę substancję. 

Pamiętajmy, że fizjologiczna flora bakteryjna jamy ustnej odgrywa ważną rolę w zapobieganiu próchnicy i stanów zapalnych jamy ustnej. Mikroorganizmy, które wchodzą w jej skład, żyją w równowadze między sobą.  

Nadużywanie środków odkażających jamę ustną może prowadzić do zaburzeń w funkcjonowaniu naturalnej flory, a co za tym idzie do powstawania stanów zapalnych i rozwoju oporności wśród drobnoustrojów.

Chlorheksydyna jest bardzo dobrym środkiem antyseptycznym, a jej działanie jest poparte licznymi badaniami. Korzystajmy z niej rozsądnie i z umiarem. Podczas pandemii SARS-CoV-2 znacząco wzrosło używanie środków antyseptycznych do odkażania dłoni, powierzchni i jamy ustnej. Pamiętajmy, że wiąże się to z większym ryzykiem powstania oporności drobnoustrojów na powszechnie dostępne środki odkażające.

Przeczytaj również:
Płyny do płukania jamy ustnej. Jakie są ich rodzaje?