Jakie choroby przenoszą kleszcze?

Kleszcze – gdzie można je spotkać?

Poważnym problemem jest wszechobecność i szerokie dostosowanie kleszczy do środowiska. Można spotkać je wszędzie, gdzie rosną drzewa i trawy, zatem potencjalnym zagrożeniem mogą okazać się spacery po lesie, łąkach czy zaroślach, a nawet spędzanie czasu w przydomowym ogródku i miejskim parku. Aktywność kleszczy rozpoczyna się wczesną wiosną, a kończy dopiero wraz z rozpoczęciem zimy, co sprawia, że powinniśmy zachować czujność i stosować ochronę przeciwkleszczową przez większą część roku. 

Dlaczego kleszcze są niebezpieczne?

Ugryzienie przez pasożytniczego pajęczaka może powodować liczne choroby. Dzieje się tak, gdyż wraz z przerwaniem ciągłości skóry przez zainfekowanego kleszcza, do organizmu żywiciela wprowadzane są groźne patogeny. 

W Polsce występuje kilkanaście gatunków kleszczy, z których najpopularniejsze to:

• kleszcz pospolity (Ixodes ricinus),
• kleszcz łąkowy (Dermacentor reticulatus).

Niestety, mimo dość imponującej liczby chorób przenoszonych przez kleszcze, nadal nie opracowano szczepionek chroniących przed skutkami ukąszenia przez pasożytniczego pajęczaka. Do tej pory dopuszczony do obrotu został jedynie skuteczny preparat przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu (KZM), a walka z pozostałymi chorobami odkleszczowymi realizowana jest przede wszystkim poprzez działania prewencyjne, takie jak: 

• stosowanie środków odstraszających kleszcze, 
• dokładne oglądanie ciała po spacerach w lesie, 
• unikanie przebywania na terenach endemicznych,
• noszenie odpowiedniej odzieży i nakrycia głowy podczas przebywania w miejscach potencjalnego występowania kleszczy. 

W przypadku zauważenia kleszcza, należy go natychmiast usunąć, np. przy pomocy kleszczołapek lub innych akcesoriów przeznaczonych do bezpiecznego wyciągania kleszczy.

Każdego roku miliony ludzi na świecie cierpią z powodu chorób przenoszonych przez kleszcze.

Choroby przenoszone przez kleszcze

Borelioza

Jest najczęściej rozpoznawaną chorobą odkleszczową. Wywołują ją bakterie Borrelia burgdorferi, których rezerwuarem w przyrodzie są liczne zwierzęta, w tym gryzonie. Przez wiele lat borelioza była bagatelizowana i błędnie diagnozowana jako schorzenia dermatologiczne i neurologiczne. Obecnie wiadomo, że jest to choroba o zróżnicowanym przebiegu, mogąca obejmować wiele narządów i układów naszego organizmu. Okres wylęgania boreliozy trwa zazwyczaj od 7 do 30 dni, a jej charakterystycznym objawem jest tzw. rumień wędrujący. Nie jest on jednak obserwowany u wszystkich pacjentów, co stwarza duże problemy w rozpoznaniu choroby. 

Od 1996 roku w Polsce istnieje konieczność zgłaszania każdego przypadku zachorowania na boreliozę. Mimo licznych badań borelioza nadal pozostaje chorobą słabo poznaną oraz trudną w diagnostyce i leczeniu. Niestety nie istnieje skuteczna szczepionka pozwalająca uchronić się przed bakterią Borrelia burgdorferi. Warto jednak wiedzieć, że jeśli zostaniemy ugryzieni przez kleszcza, możemy go przekazać do badania laboratoryjnego w celu określenia, czy dany osobnik stanowił wektor bakterii wywołującej boreliozę. 

Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM)

Chorobę powodują wirusy z rodziny Flaviviridae, których wektorem są kleszcze. U pacjentów obserwowane są objawy grypopodobne i neurologiczne, a najpoważniejszymi powikłaniami kleszczowego zapalenia mózgu może być niepełnosprawność, a nawet śmierć. Wirus KZM występuje endemicznie w północno-wschodniej części Polski, ze szczególnym uwzględnieniem Puszczy Białowieskiej. Każdego roku w naszym kraju diagnozowanych jest 150-350 przypadków kleszczowego zapalenia mózgu, jednak chorych wciąż przybywa.  

Należy podkreślić fakt, że kleszczowe zapalenie mózgu to jedyna choroba przenoszona przez pasożytnicze pajęczaki, której można ustrzec się poprzez szczepienie ochronne. Na rynku polskim dostępne są dwa preparaty w wariancie dla dzieci i dorosłych, uważane za niezwykle skuteczne i bezpieczne. Obie szczepionki zawierają całe, inaktywowane wirusy i są sprzedawane w postaci zawiesiny do wstrzykiwań. Preparat podaje się w specjalistycznych placówkach w postaci 3 dawek podstawowych oraz późniejszych dawek przypominających, które powinny być aplikowane co 3 lub 5 lat, w zależności od grupy wiekowej. 

Bardzo ważny jest fakt, że szczepionka zapewnia ochronę jedynie przed kleszczowym zapaleniem mózgu, co oznacza, że nie indukuje dodatkowo odporności na wirusy i bakterie wywołujące inne choroby odkleszczowe, np. boreliozę. 

Szczepionka przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu jest zalecana przez Ministerstwo Zdrowia (np. osobom pracującym w lesie), ale nadal nie jest obowiązkowa w polskim Programie Szczepień Ochronnych.

Babeszjoza (piroplazmoza, malaria północy)

Jest chorobą wywołaną przez pierwotniaki z rodzaju Babesia, które przenoszone są przez zainfekowane kleszcze. Babeszjoza rozpoznawana jest głównie u psów, ale w ostatnich latach obserwowane są liczne przypadki zachorowań wśród ludzi. Choroba charakteryzuje się głównie objawami grypopodobnymi i niedokrwistością, a jej konsekwencjami mogą być ostra zastoinowa niewydolność krążenia, niewydolność nerek i wątroby, żółtaczka, niedokrwistość, pęknięcie śledziony, niewydolność oddechowa. Ciężka postać choroby wymaga natychmiastowej hospitalizacji, gdyż skutki zarażenia pasożytniczymi pierwotniakami mogą być nawet śmiertelne. Babeszjoza jest szczególnie niebezpieczna u osób starszych, z obniżoną odpornością, chorych na AIDS oraz u pacjentów po usunięciu śledziony. 

Niestety dotychczas nie opracowano szczepionki chroniącej ludzi przed pierwotniakami Babesia. Dostępny jest jedynie preparat dla psów, który wprawdzie nie zapobiega zachorowaniu, ale łagodzi objawy w przypadku wystąpienia zarażenia.

Ludzka anaplazmoza granulocytarna (HGA)

Wywołana jest przez Gram-ujemne bakterie Anaplasma phagocytophilum, które są przenoszone przez kleszcze. Rezerwuarem tych groźnych patogenów są gryzonie, sarny, jelenie oraz niektóre zwierzęta domowe, natomiast do zakażenia człowieka dochodzi zazwyczaj w sposób przypadkowy. Bakterie Anaplasma phagocytophilum po dostaniu się do krwiobiegu pasożytują wewnątrz granulocytów, powodując szereg objawów klinicznych, takich jak ból głowy, osłabienie i nudności, bóle mięśni i stawów, gorączkę, kaszel i zapalenie płuc, powiększenie śledziony i wątroby, plamisto-grudkową wysypkę oraz zmiany w morfologii krwi. Choroba odnotowywana jest głównie w północnej części Europy, Ameryce Północnej i Azji, natomiast w Polsce każdego roku zgłaszane są sporadyczne przypadki anaplazmozy.

Zakażenie Anaplasma phagocytophilum powoduje trwałą odporność. Przeciwciała można wykryć jeszcze przez kilka lat po zachorowaniu, lecz mimo to obecnie nie ma informacji odnośnie wyprodukowania skutecznej szczepionki chroniącej przed ludzką anaplazmozą granulocytarną. 

Ludzka erlichioza monocytarna (HGE)

Chorobę wywołują riketsje Ehrlichia canis, E. risticii oraz E. chaffeensis, stanowiące chorobotwórcze Gram-ujemne bakterie. Czynnikiem przenoszącym patogeny są kleszcze, natomiast ich głównym żywicielem i rezerwuarem w przyrodzie są psy. Z upływem czasu odkryto, że może też dochodzić do zakażeń człowieka, prowadząc tym samym do wystąpienia ludzkiej odmiany choroby. Opisywane są bezobjawowe formy erlichiozy, aż po przypadki zakończone śmiercią. Niepokojącymi objawami są między innymi wysoka gorączka, bóle głowy i bóle stawowo-mięśniowe, utrata łaknienia i nudności, powiększenie węzłów chłonnych, powiększenie wątroby i śledziony, żółtaczka, zaburzenia pracy serca oraz zapalenie płuc. W leczeniu erlichiozy konieczne jest zastosowanie odpowiedniej antybiotykoterapii. 

Niestety na rynku nie ma dostępnych szczepionek chroniących przed infekcją bakteriami Ehrlichia. Aby uniknąć zachorowania, należy przestrzegać przede wszystkim zasad ochrony przeciwkleszczowej. 

Gorączka Q (kozia grypa, grypa bałkańska, atypowe zapalenie płuc)

Jest uważana za jedną z najbardziej zakaźnych chorób na świecie. Wywołują ją bakterie Coxiella burnetti, których głównym rezerwuarem w przyrodzie są zwierzęta hodowlane (owce, krowy, kozy), domowe (psy i koty) oraz dzikie (gryzonie). Do zakażenia może dojść poprzez zainfekowane kleszcze lub przez wdychanie cząsteczek z patogenem pochodzącym z kału, moczu lub mleka zakażonego zwierzęcia. Objawy choroby przypominają grypę. Pacjenci skarżą się na złe samopoczucie, dreszcze, wysoką gorączkę, bóle głowy i mięśni, suchy kaszel, nudności, biegunkę i wymioty. Do najpoważniejszych konsekwencji przewlekłej postaci choroby należą zapalenie wsierdzia, zmiany w zastawkach serca oraz uszkodzenie wątroby. 

Gorączka Q to kolejna choroba odkleszczowa, której uniknąć możemy jedynie poprzez odpowiednią profilaktykę i unikanie kontaktu z czynnikami ryzyka. Nie istnieją natomiast szczepienia ochronne, co stanowi poważną przesłankę do rozszerzenia badań laboratoryjnych i klinicznych związanych z tą chorobą. 

Tularemia  (dżuma gryzoni, gorączka królicza, choroba zajęcza)

Jest to wielopostaciowa choroba spowodowana przez pałeczki Francisella tularensis, które są niezwykle zakaźnym i groźnym patogenem. Bakterie są przenoszone przez kleszcze, a ich rezerwuarem są między innymi wiewiórki, myszy, zające, dzikie ptactwo oraz zwierzęta domowe. Do zakażenia dochodzi poprzez wtarcie w zranioną skórę rozgniecionego kleszcza lub jego odchodów. Nie ma możliwości infekcji poprzez samo ukłucie pasożyta, gdyż bakterie Francisella tularensis nie lokują się jego w gruczołach ślinowych. Objawami, na które powinniśmy zwrócić uwagę, są: ból głowy i gardła, gorączka, dreszcze, ból mięśni oraz owrzodzenia w miejscu kontaktu z kleszczem. 

Tularemii możemy uniknąć jedynie poprzez unikanie kontaktu z pasożytniczymi pajęczakami. Nie opracowano dotychczas szczepień ochronnych. 

Alergie i zmiany skórne 

Należy zaznaczyć, że oprócz chorób związanych z przenoszeniem patogenów, kleszcze mogą wywoływać także niebezpieczne reakcje alergiczne. Ślina pasożytów zawiera hemolizynę, cytolizynę oraz substancje znieczulające powodujące uszkodzenie tkanek i podrażnienie skóry. W efekcie możliwe jest pojawienie się zaczerwienienia, obrzęku i uczucia swędzenia związanego między innymi z miejscowym wyrzutem histaminy, która jest mediatorem stanu zapalnego w naszym organizmie. 

Kolejnym skutkiem ukąszenia kleszcza może być chłoniak limfocytarny, obserwowany głównie u dzieci. Zmiana ma postać czerwonego guzka o sinym zabarwieniu, który zazwyczaj występuje na sutku, mosznie lub uchu. U dorosłych z kolei istnieje prawdopodobieństwo pojawienia się przewlekłego zanikowego zapalenia skóry, które zazwyczaj obejmuje kończyny dolne i powoduje dodatkowo uciążliwe bóle stawowe. 

Coraz częstsze odnotowywanie przypadków chorób odkleszczowych podkreśla konieczność rozszerzenia badań laboratoryjnych i klinicznych prowadzących do opracowania nowoczesnych metod diagnostycznych oraz szczepionek chroniących przed skutkami ukąszenia przez zainfekowanego pajęczaka. Pamiętajmy także, że w walce z kleszczami najważniejsza jest profilaktyka i podnoszenie świadomości społeczeństwa poprzez edukację i naświetlanie problemu w ujęciu zdrowotnym i epidemiologicznym.