Antytoksyna – kiedy ją podać?

Antytoksyna – jak powstaje?

Aby uzyskać antytoksynę, wstrzykuje się antygen zwierzętom – zwykle koniom, owcom, królikom – do momentu uzyskania odpowiedniego stężenia przeciwciał w surowicy krwi. Otrzymany produkt nosi nazwę surowicy natywnej i zawiera dużą zawartość białek zwierzęcych, na które może pojawić się odpowiedź ze strony układu odpornościowego. Dlatego, aby powstał lek gotowy do podania człowiekowi, pozyskana surowica jest poddawana procesowi humanizacji.

Antytoksyny są podzielone na:

• monowalentne – aktywne tylko przeciwko jednej toksynie,
• poliwalentne – wykazują działanie na kilka toksyn. 

Leki te podaje się domięśniowo w formie zastrzyków i przechowuje w zamrożonych ampułkach. Na świecie istnieją antytoksyny przeciwko jadom węży, pająków, ukłuciom ryb czy skorpionów. 

Antytoksyna – działanie

Antytoksyna neutralizuje toksynę poprzez wiązanie się z nią. Powstrzymuje przyszłe skutki obecności toksyny w organizmie, ale nie zwalcza tych uszkodzeń, które już powstały. 

Serum należy podać jak najszybciej po wystąpieniu ukąszenia i dostania się toksyny do krwiobiegu. 

Stosowanie antytoksyn wiąże się z dużym ryzykiem wystąpienia działań niepożądanych. Mogą pojawić się następujące objawy: reakcja uczuleniowa, zaburzenia oddychania czy nawet wstrząs anafilaktyczny. Jednakże nie odkryto jeszcze innego leczenia zatruć toksynami, dlatego serum podaje się bez względu na występowanie skutków ubocznych. 

Zarejestrowane antytoksyny na liście Urzędowego Wykazu Produktów leczniczych to:

• antytoksyna jadu żmij,
• antytoksyna botulinowa A, B, E.

Zatrucie jadem żmij

Toksyna dostaje się do organizmu podczas ukąszenia przez żmiję. W Polsce jedynym wężem jadowitym jest żmija zygzakowata. Około 70-80% przypadków ma przebieg łagodny. Szczególnie narażone są dzieci oraz osoby starsze. 

Jad jest cieczą, która ma za zadanie unieruchomić ofiarę oraz wstępnie strawić tkanki w miejscu ukąszenia. Toksyna ma właściwości rozkładające czerwone krwinki i białka, powoduje wydzielanie histaminy, serotoniny, bradykininy. Obecne w jadzie związki, takie jak hialuronidazy, fosfolipazy i proteazy, wykazują działanie toksyczne na komórki ciała. W miejscu ukąszenia pojawia się obrzęk, dochodzi do uszkodzenia nabłonka naczyń krwionośnych i organelli komórkowych. W wyniku tego następuje paraliż mięśni. Toksyna po przedostaniu się do krwi uszkadza serce, nerki, płuca.

Po ukąszeniu jad osiąga najwyższe stężenie po ok. 0,5-4 godzinach. Do objawów należą:

• ślad po ukąszeniu,
• ból w miejscu przerwania skóry, 
• szybko narastający obrzęk,
• mrowienie, 
• tkliwość tkanek,
• wymioty, 
• biegunka,
• bóle brzucha. 

Często występują także:

• uczucie niepokoju,
• gorączka,
• splątanie, 
• nadmierna potliwość, 
• zaburzenia oddychania. 

U dzieci objawy ze strony układu oddechowego oraz pokarmowego mogą być znacznie silniejsze, jednak po podaniu antytoksyny dzieci szybciej zdrowieją.

Śmiertelność po ukąszeniu żmii zygzakowatej jest niska – wynosi ok 1%. Ostatni zanotowany przypadek miał miejsce w Niemczech w 2004 r. 

Zatrucie toksyną botulinową

Toksyna wywołuje chorobę zwaną botulizmem. Jest ona spowodowana przedostaniem się do organizmu bakterii Clostridium botulinum, które wytwarzają toksynę (jad kiełbasiany). Bakteria dostaje się do organizmu z pożywieniem, rozwija się głównie w konserwach mięsnych, rybnych czy warzywnych. Do wzrostu potrzebuje warunków beztlenowych. Toksyna działa poprzez nieodwracalne wiązanie się z białkami, które uczestniczą w tworzeniu sygnału w neuronach. Blokuje przez to przekaźnictwo, a impulsy nie docierają do neuronów. 

Pierwsze objawy zatrucia pojawiają się zwykle po 18-48 godzinach od spożycia toksyny. 

Początkowe symptomy to:

• ospałość, 
• zmęczenie, 
• suchość w jamie ustnej, 
• zaburzenia wzroku, 
• opadanie powiek, 
• rozszerzenie źrenic. 

Następnie w wyniku dalszego porażania mięśni występują problemy z mową, przełykaniem i oddawaniem moczu. Najgroźniejsze są porażenia mięśni oddechowych i układu krążenia. Diagnostyka zatrucia jest bardzo trudna, ponieważ najpierw trzeba wyeliminować inne choroby, które dają podobne objawy. W Polsce rocznie odnotowuje się kilkadziesiąt przypadków botulinizmu. Chorzy po podaniu antytoksyny długo dochodzą do zdrowia i przez dłuższy czas mogą odczuwać chroniczne zmęczenie. 

Źródła:

• Śliwińska-Mossoń M., Małolepsza K., Diagnostyka i leczenie zatruć toksyną botulinową 2011,
• Kukier E., Kwiatek K., Grenda T., Goldsztejn M., Debski J., Botulizm – patogeneza i diagnostyka choroby 2015,
• Czajka U., Wiatrzyk A., Lutyńska A., Mechanizm działania jadu żmii zygzakowatej i zasady zastosowania antytoksyny w leczeniu 2013,
• Whyte I., Buckley N., Antivenom update 2012,
• WHO Model Formulary 2008.