Żelazo. Czym grozi jego nadmiar i niedobór?

Żelazo – jaką pełni funkcję?

Żelazo jest mikroelementem, bez którego prawidłowe funkcjonowanie organizmu nie byłoby możliwe. Niestety nie jest on w stanie sam wyprodukować żelaza, dlatego konieczne jest jego uzupełnianie z pożywieniem.  

Za wchłanianie żelaza odpowiadają dwunastnica oraz górny odcinek jelita cienkiego. Żelazo jest magazynowane w wątrobie w postaci ferrytyny.

Ze względu na zdolność odwracalnego wiązania z tlenem żelazo jest ważnym elementem budulcowym hemoglobiny odpowiedzialnej za transport tlenu do komórek i odprowadzanie z nich dwutlenku węgla powstałego w czasie oddychania.  

Mikroelement ten bierze także udział w powstawaniu erytrocytów w szpiku kostnym. Wiele enzymów i białek uczestniczących w mechanizmach neuroprzekaźnictwa jest zależnych od żelaza. Badania dowodzą, że żelazo uczestniczy w reakcjach, których efektem jest powstawanie dopaminy i serotoniny. Neurotransmitery te wpływają na dobry nastrój i samopoczucie.  

Żelazo wpływa na wytwarzanie kwasu gamma-aminomasłowego odgrywającego znaczącą rolę w odporności na stres. Ponadto jest niezbędne do prawidłowej pracy limfocytów, które są odpowiedzialne za reakcje odpornościowe.

Zalecane dzienne spożycie żelaza

Zalecane dzienne spożycie żelaza nie jest jednakowe dla wszystkich. Zależy ono od wieku i płci. 

• Dziewczęta – 15 mg,
• chłopcy – 12 mg, 
• kobiety w wieku rozrodczym – 18 mg, 
• kobiety w ciąży – 27 mg, 
• kobiety po menopauzie – 10 mg,  
• mężczyźni – 10 mg. 

Produkty bogate w żelazo – tabela

Żelazo dzielimy na dwa rodzaje:

• hemowe – w produktach zwierzęcych,
• niehemowe – w produktach roślinnych.

Poniższa tabela przedstawia produkty bogate w żelazo.  

Jak sprawdzić poziom żelaza we krwi? 

Na badanie najlepiej zgłoś się rano, na czczo. Nie przyjmuj posiłków i nie pij kawy oraz herbaty na minimum 8 godzin przed badaniem żelaza. Powstrzymaj się również od wysiłku fizycznego. Istotna jest odpowiednia ilość snu i w miarę możliwości wyeliminowanie stresu.  

Przed badaniem nie spożywaj produktów bogatych w żelazo ani preparatów zawierających jego związki.  

Prawidłowe stężenie żelaza wynosi odpowiednio 17,7-35,9 µmol/l (90-200 µg/dl) u mężczyzn oraz 11,1-30,1 µmol/l (60-170 µg/dl) u kobiet. Zdarza się, że badanie poziomu żelaza jest niewystarczające. Wówczas lekarz może zalecić całościową ocenę gospodarki żelazem – oznaczenie poziomu ferrytyny i transferryny oraz utajoną zdolność wiązania żelaza. Czasem lekarze zlecają również badanie morfologii krwi. Dzieje się tak, gdy liczba erytrocytów jest zbyt niska lub stężenie hemoglobiny przyjmuje zbyt małe wartości.

Objawy nadmiaru żelaza 

Zarówno niedobór, jak i nadmiar żelaza jest szkodliwy. W przypadku zbyt wysokiego poziomu żelaza mówimy o hemochromatozie. Jest to choroba, której przyczyną jest nadmierne wchłanianie żelaza przez układ pokarmowy. Nadwyżki tego pierwiastka kumulują się w narządach i mogą działać na nie toksycznie. 

Zbyt duża ilość żelaza przyczynia się do uszkodzenia trzustki i wątroby, a w dalszej perspektywie prowadzi do rozwoju cukrzycy i marskości wątroby. 

Objawy tego schorzenia nie są zbyt charakterystyczne, dlatego diagnoza stawiana jest zwykle dość późno.

Do symptomów hemochromatozy zalicza się: 

• postępujące uczucie zmęczenia,  
• spadek wagi, 
• bóle stawów.  

Skóra przybiera szaro-brązowy odcień, u kobiet mogą pojawić się zaburzenia miesiączkowania, a nawet przedwczesna menopauza. U mężczyzn mogą wystąpić spadek libido i impotencja. 

Objawy niedoboru żelaza 

Człowiek traci dziennie około 1-1,5 mg żelaza, co jest związane głównie ze złuszczaniem się nabłonka jelitowego. Przyczyn prowadzących do niedoboru żelaza jest jednak wiele. Jednym z pierwszych objawów biochemicznych związanych ze zbyt małą podażą żelaza jest obniżenie stężenia ferrytyny we krwi poniżej 12 μg/l. Kolejną oznaką jest niedokrwistość z niedoboru żelaza, która pojawia się, gdy stężenie hemoglobiny spada poniżej 12 g/dl u kobiet i 14 g/dl u mężczyzn.

Najbardziej charakterystyczne objawy niedoboru żelaza to:

• bladość i suchość skóry,
• ogólne zmęczenie,
• osłabienie układu odpornościowego, co wiąże się z częstszymi infekcjami,
• spadek koncentracji i problemy z pamięcią.

U osób z niedoborem tego mikroelementu zdarza się uczucie braku tchu nawet przy niewielkim wysiłku. Spowodowane jest to niewielką ilością tlenu dostarczanego do komórek. Mogą pojawić się także problemy z cerą, wypadanie włosów i osłabienie płytki paznokcia. Włosy stają cienkie i łamliwe, a na paznokciach widoczne są prążki i rowki. Nierzadko pojawiają się zajady, a kąciki ust mają skłonność do pęknięć. 

Kiedy wzrasta zapotrzebowanie na żelazo?

Zapotrzebowanie na żelazo zależy od płci i jednocześnie zmienia się wraz z wiekiem. Na jego poziom ma wpływ również wiele innych czynników.

Zapotrzebowanie na żelazo zwiększa się u: 

• wcześniaków i noworodków, które nie są karmione mlekiem matki; 
• sportowców; 
• młodzieży w okresie dojrzewania; 
• osób z niedoborem witaminy B12; 
• kobiet w ciąży, zwłaszcza w drugim i trzecim trymestrze, co jest związane ze zwiększeniem liczby czerwonych krwinek, a także transportem żelaza do rozwijającego się płodu i łożyska; 
• kobiet karmiących piersią;
• osób na nieodpowiednio zbilansowanej diecie bezmięsnej lub restrykcyjnej diecie odchudzającej; 
• kobiet z obfitymi miesiączkami; 
• osób z upośledzonym wchłanianiem z przewodu pokarmowego, na przykład w wyniku usunięcia części żołądka, stanów zapalnych żołądka związanych z zakażeniem Helicobacter pylori; 
• osób, u których występują częste krwawienia z przewodu pokarmowego; 
• wielokrotnych dawców krwi; 
• osób po rozległych urazach i operacjach.  

Żelazo w ciąży

Żelazo w okresie ciąży jest bardzo ważne dla mamy i dziecka. Odpowiednie stężenie żelaza we krwi matki zmniejsza ryzyko urodzenia wcześniaka, wspomaga prawidłowy rozwój płodu i tworzy zapas tego pierwiastka w organizmie dziecka, który starcza na pierwsze 4-6 miesięcy życia.

Według aktualnych zaleceń Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników suplementację żelazem powinny stosować kobiety ciężarne, u których stwierdzono niedobór tego składnika w badaniach krwi.

Zadbaj o poziom żelaza, jeśli jesteś na diecie wegetariańskiej lub wegańskiej. W tym przypadku najczęściej występują niedobory. Dawkowanie żelaza powinien ustalić Twój lekarz ginekolog na podstawie wyników badań. Według wytycznych u kobiet bez anemii, ze stężeniem ferrytyny poniżej 60 µg/l można wprowadzić suplementację do 30 mg żelaza na dzień.

Co wypłukuje żelazo?

Nie bez znaczenia w przypadku poziomu żelaza jest również to, co jemy i jakie leki przyjmujemy. Kawa i herbata zawierają garbniki – związki o właściwościach absorbujących, które mogą obniżać ilość wchłanianego żelaza przez układ pokarmowy. Na ten proces niekorzystnie wpływają także produkty mleczne (ze względu na dużą ilość wapnia) oraz pokarmy bogate w cynk, magnez, błonnik i fityniany, które są obecne np. w płatkach owsianych.  

Wśród leków utrudniających przyswajanie żelaza znajdują się m.in. te zawierające neomycynę, tetracykliny, inhibitory pompy protonowej czy zobojętniające kwas żołądkowy.

Żelazo a suplementacja 

Niejednokrotnie niedobory żelaza i związana z nimi niedokrwistość, oprócz odpowiednio zbilansowanej diety, wymagają również leczenia farmakologicznego. Dostępne preparaty, oprócz związków żelaza, często zawierają jednocześnie kwas foliowy, witaminę C i B12, które przyczyniają się do zwiększenia biodostępności tego mikroelementu.

Aby żelazo lepiej się wchłaniało, przyjmij preparat na czczo około pół godziny przed posiłkiem lub w jego trakcie.  

Rynek farmaceutyczny oferuje żelazo w postaci tabletek powlekanych, do rozgryzania i żucia, form o przedłużonym działaniu, a także syropu czy roztworu do wstrzykiwań. 

Suplementacja żelaza – działania niepożądane 

Po przyjęciu preparatu z żelazem często pojawiają się dolegliwości ze strony układu pokarmowego, takie jak nudności i wymioty, zaparcia lub biegunki. Mogą wystąpić bóle brzucha, uczucie przepełnienia żołądka i ciemne zabarwienie stolca. 

Osiągnięcie odpowiedniego poziomu żelaza we krwi często wymaga długotrwałej suplementacji i kontrolowania postępów terapii. Zdarza się także, że w czasie leczenia konieczna może okazać się zmiana preparatu.

Przeczytaj również:
Żelazo na diecie wegańskiej