Medycyna personalizowana – co to jest?

Medycyna personalizowana – idea 

W tradycyjnej medycynie dobór leku jest podyktowany występowaniem objawów wskazujących na daną jednostkę chorobową. Jednak już od dawna wiadomo, że różne organizmy mogą w odmienny sposób reagować na substancje lecznicze. Mimo to do tej pory u wszystkich chorych stosowało się taką samą metodę leczenia. Dziś oczywiste jest, że to genom przesądza o różnorodności wśród ludzi – zarówno pod względem wyglądu zewnętrznego, jak i odmiennych predyspozycji do rozwoju chorób czy sposobów metabolizowania składników pokarmowych i substancji leczniczych. W zależności od indywidualnych cech u jednej osoby stosowanie danego leku może przynieść dobre efekty, u innej w ogóle nie zadziałać, a w niektórych przypadkach nawet zaszkodzić, wywołując skutki uboczne. Głównym założeniem medycyny personalizowanej (inaczej stratyfikowanej, ang. stratified medicine) jest wykorzystanie nowoczesnych, molekularnych metod diagnostycznych w celu dopasowania właściwego leku w odpowiedniej dawce do pacjenta, a nie do jednostki chorobowej. 

Jest to możliwe dzięki: 

• poznaniu genomu ludzkiego, 
• ciągłym odkrywaniu podłoża molekularnego wielu chorób, 
• opracowywaniu nowej generacji leków, 
• ogromnemu postępowi technologicznemu w diagnostyce molekularnej. 

Diagnostyka genetyczna 

Od dawna wiadomo, że czynniki genetyczne warunkują reakcję organizmu na zastosowane leki. Przykładem może być terapia β-adrenolitykami i inhibitorami konwertazy angiotensyny (leczenie nadciśnienia). Osoby rasy czarnej osiągają gorsze wyniki w leczeniu w porównaniu do rasy białej. Nawet w obrębie jednorodnych etnicznie populacji takich sytuacji jest dużo więcej, dlatego nieodłącznym elementem medycyny personalizowanej są badania diagnostyczne, które służą wykryciu różnic osobniczych na poziomie molekularnym. Jest to możliwe dzięki ogromnemu postępowi w dziedzinie genetyki. Pierwsze sekwencjonowanie genomu człowieka na początku XXI wieku kosztowało 3 miliardy dolarów, a nieco ponad 10 lat później już tylko 1 000 dolarów. Obecnie badania genetyczne stają się coraz bardziej dostępne dla ogółu populacji, zwłaszcza w krajach wysoko rozwiniętych. Materiał badawczy stanowi zwykle ślina lub krew, z których izolowane jest DNA. W zależności od potrzeb analizowane są warianty poszczególnych genów lub nawet sekwencjonowany cały genom pacjenta. Szczególną uwagę zwraca się na fragmenty DNA, których polimorfizm (zróżnicowanie w populacji) jest powiązany z predyspozycją do rozwoju określonych chorób. Mutacje patogenne mogą być dziedziczone po rodzicach lub powstawać w czasie zapłodnienia.   Dzięki wiedzy o istnieniu ewentualnych „wadliwych” genów można: 

• wdrożyć działania profilaktyczne, co pozwoli uniknąć zachorowania, zahamować rozwój choroby lub złagodzić jej przebieg; 
• wykryć chorobę w bardzo wczesnym stadium, co zawsze wpływa na lepsze wyniki leczenia; 
• dobrać odpowiednio dopasowane leczenie (rodzaj leku, jak również dawkę), które będzie najbardziej skuteczne i bezpieczne (wpływem ludzkiego genomu oraz reakcją organizmu na poszczególne leki zajmuje się farmakogenomika); 
• wykluczyć ewentualne nietolerancje pokarmowe i dopasować indywidualnie najlepszą dietę (nutrigenomika określa wpływ składników odżywczych na ekspresję genów). 

W ujęciu personalizowanej medycyny terapia nie może zaistnieć bez odpowiedniej diagnostyki, czego wyrazem jest wprowadzenie nowego terminu „teranostyka”, będącego połączeniem słów „terapia” i „diagnostyka”. 

Zalety medycyny personalizowanej 

Z zastosowania medycyny personalizowanej korzyści odnieść mogą nie tylko pacjenci, ale i lekarze oraz cały system opieki zdrowotnej. Zaletami takiego podejścia są: 

• możliwość zapobiegania rozwojowi choroby, 
• szersza wiedza dotycząca stanu chorego i predyspozycji jego organizmu, 
• lepsza skuteczność indywidualnie dobranych leków, 
• mniej skutków ubocznych, 
• a w przyszłości także redukcja kosztów opieki zdrowotnej. 

Aby uświadomić sobie skalę problemu, warto spojrzeć na statystyki ukazujące procent chorych, u których tradycyjne leczenie nie przynosi poprawy. W zależności od jednostki chorobowej jest to aż 30-70% Oprócz obniżenia komfortu życia pacjentów wpływa to także na gospodarkę całych krajów, generując wydatki na długotrwałe, nieskuteczne terapie obarczone ryzykiem powikłań.  

Wady medycyny personalizowanej 

Do wad medycyny personalizowanej należą: 

• wysoki koszt badań genetycznych – mimo znacznego postępu technologicznego koszt diagnostyki jest wciąż stosunkowo wysoki. Badania genetyczne mogą być refundowane przez NFZ, ale wyłącznie w wąskim zakresie z wyraźnych wskazań lekarskich (np. podejrzenie choroby genetycznej, nieprawidłowy rozwój płciowy, zaburzenia płodności); 
• bezpieczeństwo informacji wrażliwych – w przypadku analizy całego genomu uzyskujemy ogromną ilość danych o pacjencie. Istnieje obawa, że informacje niechronione w odpowiedni sposób zostaną niewłaściwie wykorzystane, np. przez ubezpieczycieli czy pracodawców (ujawnione ryzyko rozwoju chorób); 
• indywidualizacja leczenia – może się okazać, że niektóre typy mutacji występują u pojedynczych osób, co stwarza problemy w projektowaniu wiarygodnych badań klinicznych. 

Medycyna personalizowana w onkologii 

Dobrym przykładem konieczności indywidualnego podejścia do pacjenta są choroby nowotworowe. Ze względu na dużą różnorodność osobniczą i wpływ środowiskowy nowotwory są bardzo trudne w leczeniu. Chemioterapia przynosi pożądane korzyści u części chorych. U pozostałych standardowe leczenie nie działa, a zdarza się, że reakcje niepożądane mogą pogorszyć stan chorego. Dlatego też idea medycyny personalizowanej po raz pierwszy w praktyce została zastosowana w onkologii. Tzw. terapia celowana staje się standardem w leczeniu raka piersi, jelita grubego, nowotworów podścieliskowych przewodu pokarmowego, raka płuc i czerniaka. Polega ona na wybiórczym działaniu leku na komórki nowotworowe bez niszczenia zdrowych struktur. Jest to możliwe dzięki wykrywaniu tzw. celu molekularnego, który stanowią białka sygnałowe zmienionych chorobowo komórek. Przed wdrożeniem leczenia wykonuje się badanie genetyczne komórek nowotworowych, np. pod kątem obecności mutacji lub stopnia ekspresji różnych receptorów. Stosowane leki mogą blokować receptory odpowiadające za przekazywanie sygnału do podziału, prowadząc jednocześnie do apoptozy (programowana śmierć komórki). Innym mechanizmem może być wiązanie z białkami sterującymi cyklem komórkowym lub regulującymi powstawanie naczyń w obrębie guzów. Najczęściej takie leczenie podejmuje się, gdy standardowa terapia nie przyniosła efektów lub jako uzupełnienie chemioterapii. Choć ta metoda obarczona jest mniejszym ryzykiem poważnych skutków ubocznych, to niestety nie może być zastosowana u każdego pacjenta i nadal nie daje gwarancji całkowitego wyleczenia. Cały czas trwają prace nad nowymi rozwiązaniami.  

Obecnie 73% leków onkologicznych będących w fazie badań klinicznych zalicza się do terapii personalizowanych. 

Celem medycyny personalizowanej jest jak najlepsze dopasowanie leku do pacjenta, z uwzględnieniem różnic osobniczych na poziomie molekularnym. Takie rozwiązanie daje lepsze rezultaty leczenia oraz mniej działań niepożądanych. To dynamicznie rozwijająca się dziedzina, z którą wiązane są duże nadzieje, zwłaszcza w obszarze onkologii.