Biegunka (rozwolnienie). Jak ją leczyć?

Biegunka (rozwolnienie) – co to jest? 

Biegunka to stan, w którym występuje zwiększona częstotliwość oddawania stolca (powyżej 3 razy na dobę) o konsystencji półpłynnej, płynnej lub wodnistej i zwiększonej objętości. Definicja ta nie dotyczy dzieci karmionych piersią, u których normalne jest oddawanie kilku do kilkunastu luźnych stolców na dobę, a biegunkę stwierdza się dopiero przy zmianie konsystencji lub nagłym zwiększeniu częstości.  

Biegunka pojawia się w momencie, gdy jelita są podrażnione, przez co zaczynają się szybciej kurczyć i powodują przyspieszone przesuwanie pokarmu, który często nie jest odpowiednio strawiony. Składniki pokarmowe nie ulegają wchłonięciu, a wraz z nimi woda i elektrolity. 

Rodzaje biegunek 

Ze względu na czas trwania biegunki wyróżnia się biegunki: 

• ostrą – trwającą do 14 dni, gdzie najczęstszą przyczyną są zakażenia przewodu pokarmowego lub spożycie toksyn bakteryjnych (ok. 90% przypadków); 
• przewlekającą się – która trwa dłużej niż 2 tygodnie, ale krócej niż 4 tygodnie; 
• przewlekłą – występującą przez ponad 30 dni, która rzadko spowodowana jest zakażeniem przewodu pokarmowego, a w ponad 90% przypadków wywołują ją nieswoiste zapalenia jelit, rak okrężnicy lub zespół jelita wrażliwego. 

Ze względu na mechanizm powstawania można wyróżnić biegunki: 

• sekrecyjną, której najczęstszą przyczyną są leki pobudzające motorykę przewodu pokarmowego (np. bisakodyl, aloes), a także enterotoksyny, czynniki hormonalne, nowotwory oraz zaburzenia wchłaniania i nietolerancje pokarmowe; stolce są bardzo obfite i wodniste; zazwyczaj nie występuje ból brzucha; 
• osmotyczną – jej główną przyczyną są leki przeczyszczające z grupy środków osmotycznych (np. siarczan magnezu, laktuloza) oraz słodziki (sorbitol, mannitol); stolce są pieniste i trzaskające; ustają na czczo lub po odstawieniu substancji, które je wywołują; 
• tłuszczową – wynikającą z zaburzeń trawienia (np. niewydolność trzustki) lub zaburzeń wchłaniania (np. celiaklia); stolce są trudne do spłukania, tłuste, połyskliwe i maziste oraz mają charakterystyczny, gnilny zapach; 
• zapalną – wynikającą np. ze stanu zapalnego wywołanego przez infekcję bakteryjną, wirusową lub pasożytniczą; charakterystycznym objawem jest obecność krwi i śluzu w kale.  

Przyczyny biegunki 

Najczęstsze przyczyny to: 

• zakażenia przewodu pokarmowego lub spożycie toksyny bakteryjnej, infekcje wirusowe lub pasożytnicze; 
• zatrucie grzybami, środkami owadobójczymi, alkoholem etylowym lub arszenikiem; 
• działanie niepożądane leków, np. antybiotyków, antydepresantów;
• nadwrażliwość pokarmowa, zaburzenia trawienia lub wchłaniania (np. celiaklia); 
• nadmierne spożywanie produktów z kofeiną; 
• ostre zapalenie uchyłków okrężnicy lub niedokrwienne zapalenie okrężnicy; 
• stres; 
• nieswoiste choroby jelit (np. choroba Leśniewskiego-Crohna) lub nowotwory. 

Najczęstsze objawy biegunki 

Podstawowym objawem jest oddawanie półpłynnego, płynnego lub wodnistego stolca częściej niż 3 razy na dobę o łącznej masie powyżej 200 g. Mogą temu towarzyszyć bóle brzucha i nadmierna ilość gazów w przewodzie pokarmowym.  

Głównym powikłaniem jest odwodnienie organizmu. Najlepiej stopień odwodnienia organizmu ocenić na podstawie ubytku masy ciała, jednak mało kto waży się na tyle regularnie, aby było to zauważalne. Jednym z wyznaczników odwodnienia, bardziej wiarygodnym u dzieci niż dorosłych, jest tzw. wydłużony czas powrotu włośniczkowego. Określany jest on przez uciśnięcie płytki paznokcia do momentu odbarwienia. Przy prawidłowym stopniu nawodnienia powrót do różowego koloru po zwolnieniu ucisku powinien nastąpić do 1,5 sekundy, przy średnim stopniu odwodnienia od 1,5 do 3 sekund, a przy ciężkim powyżej 3 sekund.  

Charakterystycznym objawem odwodnienia u niemowląt mogą być zapadnięte ciemiączko i brak łez. 

Stopnie odwodnienia przy biegunce

Odwodnienie lekkie: 

• normalne pragnienie, 
• elastyczność skóry nieznacznie zmniejszona, 
• gałki oczne prawidłowe, 
• błony śluzowe wilgotne, 
• oddawanie moczu prawidłowe, 
• czynność serca prawidłowa, 
• łzy podczas płaczu. 

Odwodnienie średnie: 

• niepokój, pobudzenie, 
• silne pragnienie, 
• elastyczność skóry zmniejszona, 
• błony śluzowe suche, 
• gałki oczne zapadnięte, 
• czynność serca przyspieszona, 
• brak łez podczas płaczu. 

Odwodnienie ciężkie: 

• apatia i senność, 
• elastyczność skóry znacznie upośledzona, 
• błony śluzowe bardzo suche, 
• gałki oczne zapadnięte i podsychające, 
• skąpomocz, 
• czynność serca znacznie przyspieszona, 
• brak łez podczas płaczu. 

Przy ciężkim odwodnieniu może dojść do tzw. szoku hipowolemicznego, który związany jest z zaburzeniami świadomości, zatrzymaniem diurezy, bardzo niskim ciśnieniem krwi oraz przyspieszonym i słabym pulsem oraz sinicą. Jest to stan zagrażający życiu i wymaga natychmiastowej pomocy. 

Jak leczyć biegunkę? 

Podstawą leczenia biegunki jest doustna terapia nawadniająca, która uzupełni utracone niedobory płynów i elektrolitów. Jest ona nieskuteczna w przypadku silnych wymiotów, które uniemożliwiają doustne podanie płynów. Ze względu na bezpieczeństwo stosowania oraz brak działań niepożądanych i interakcji może być ona stosowana niezależnie od wieku.

Zalecane są preparaty o obniżonej osmolarności, które zawierają sód i glukozę w stężeniach 75 mmol/l. Tego typu preparaty zalecane są także dla diabetyków, gdy ryzyko odwodnienia jest bardziej niebezpieczne niż dostarczenie niewielkiej ilości cukru. 

W większości przypadków biegunek stosuje się wyłącznie leczenie objawowe z zastosowaniem preparatów zawierających: 

• loperamid, który jest dostępny bez recepty. Jego działanie polega na zwolnieniu perystaltyki jelit, zwiększeniu wchłaniania wody oraz zmniejszeniu liczby wypróżnień. Może być stosowany jako leczenie wspomagające w przypadku wodnistych biegunek przebiegających bez gorączki lub z niewielką gorączką, natomiast przeciwwskazany jest w przypadku wysokiej gorączki oraz krwistych biegunek (są to objawy, które mogą świadczyć o bakteryjnym pochodzeniu biegunki). Preparaty z loperamidem mogą być stosowane u dorosłych i dzieci powyżej 6. roku życia. Są bezpieczne dla kobiet karmiących piersią; 
• racekadotryl – także dostępny bez recepty w postaci kapsułek lub na receptę w postaci granulatu do sporządzenia zawiesiny. Działa tylko w jelitach i powoduje zmniejszenie wydzielania wody i elektrolitów przez jelita wywołane wskutek stanu zapalnego lub toksyny. Nie wpływa na motorykę jelit. Dopuszczalne jest stosowanie preparatu na receptę u dzieci powyżej 3. roku życia w przypadkach ostrej biegunki; 
• węgiel leczniczy (aktywny), który wiąże substancje znajdujące się w przewodzie pokarmowym, w tym nasilające perystaltykę i przenikanie wody do jelit, bakterie oraz ich toksyny, niektóre leki oraz produkty gnilne. Na rynku dostępne są preparaty w postaci tabletek lub kapsułek. Mogą być stosowane u dzieci powyżej 12. roku życia i u dorosłych. Zalecana jednorazowa dawka to 4 g. Aby przyspieszyć działanie leku, tabletkę można rozkruszyć, a zawartość kapsułki wsypać do szklanki i zalać wodą. Należy pamiętać, aby zachować minimum 2-godzinny odstęp pomiędzy zażyciem węgla aktywnego i innych leków ze względu na jego właściwości adsorbcyjne; 
• diosmektyt – jest dostępny w postaci saszetek. Może być stosowany już u niemowląt. Ma wówczas zastosowanie w leczeniu objawowym ostrej biegunki wspólnie z terapią nawadniającą. U dorosłych stosuje się go w terapii przewlekłej biegunki czynnościowej. Wiąże on bakterie oraz toksyny powodujące biegunkę oraz wykazuje właściwości przeciwzapalne. Dodatkowo powleka błonę śluzową przewodu pokarmowego i chroni przed czynnikami drażniącymi. Jest to na tyle bezpieczny preparat, że może być stosowany przez kobiety ciężarne oraz w trakcie karmienia piersią. Podczas jego przyjmowania warto pamiętać o zachowaniu odstępu między jego zażyciem a podaniem innych leków; 
• białczan taniny, który zawiera garbniki mające działanie bakteriostatyczne i ściągające. Może być stosowany powyżej 4. roku życia i powinien być podawany pomiędzy posiłkami aż do ustąpienia objawów. Na rynku istnieje preparat stanowiący połącznie taniny z żelatyną i według badań wykazuje dużą skuteczność i bezpieczeństwo nawet u niemowląt od 3. miesiąca życia (saszetki); 
• probiotyki, których stosowanie jest uzasadnione przede wszystkim w przypadku biegunki poantybiotykowej. Wspomagające działanie zostało udowodnione dla bakterii Lactobacillus rhamnosus GG oraz drożdżaków Saccharomyces boulardii. Preparaty te mogą być stosowane zarówno u dorosłych, jak i dzieci. Skracają one czas trwania biegunki, odbudowują mikroflorę jelitową oraz wykazują działanie przeciwzapalne w obrębie jelit. Dodatkowo udowodniono, że zażywanie preparatów zawierających oba szczepy może zmniejszać ryzyko występowania biegunek podczas antybiotykoterapii nawet o 50%; 
• nifuroksazyd – jest dostępny bez recepty. Lek ten po podaniu doustnym praktycznie nie wchłania się z przewodu pokarmowego oraz działa miejscowo przeciwbakteryjnie. Występuje w postaci tabletek (do stosowania powyżej 6. roku życia), kapsułek (powyżej 7. roku życia) oraz zawiesiny (powyżej 2. miesiąca życia). Jest dostępny na rynku od ponad 50 lat, mimo tego nie znajduje się w wytycznych krajowych lub zagranicznych. W wielu badaniach klinicznych jest on bardziej skuteczny od probiotyków w leczeniu ostrej biegunki u dorosłych. Jest bezpieczny w stosowaniu, jednak należy pamiętać, że w trakcie kuracji nie wolno spożywać alkoholu, a także ze względu na właściwości adsorpcyjne przyjmować go z innymi lekami.  

W przypadku biegunek wywołanych przez bakterie może być konieczne stosowanie przepisanych przez lekarza antybiotyków lub chemioterapeutyków. Taka terapia może być stosowana w przypadku biegunek wodnistych, umiarkowanych lub ciężkich, które trwają powyżej 3 dni oraz przy ciężkich biegunkach z krwią w stolcu. Warto pamiętać tutaj, że stosowanie antybiotykoterapii wiąże się z ryzykiem zaburzeń mikroflory jelitowej, co może być przyczyną zakażeń bakteriami rodzaju Clostridium difficile powodującymi także biegunki i zapalenie jelita grubego. W przypadku antybiotykoterapii w leczeniu biegunki należy więc pamiętać o stosowaniu odpowiednich probiotyków, które zmniejszają ryzyko tego powikłania.  

Pomocniczo w terapii mogą być stosowane leki zawierające: 

• trimebutynę – wpływającą na motorykę przewodu pokarmowego i znajdującą zastosowanie w różnego typu zaburzeniach przewodu pokarmowego, w tym biegunce (np. wywołanej stresem), bólach brzucha i stanach skurczowych jelit. Bez recepty może być stosowany powyżej 12. roku życia, a preparaty na receptę mogą być podawane dzieciom poniżej 12. roku życia; 
• symetykon i dimetykon – zmniejsza wzdęcia i uczucie dyskomfortu. Zalecany w połączeniu z loperamidem w ostrych biegunkach; 
• kwas masłowy – poprzez stymulację wzrostu nabłonka jelita cienkiego pozytywnie wpływa na stan bariery jelitowej oraz działa przeciwzapalnie. Może być stosowany u dzieci powyżej 7. roku życia i dorosłych. Znalazł zastosowanie w różnego typu biegunkach, w tym polekowych. 

Ile zazwyczaj trwa biegunka? 

Czas trwania biegunki jest uzależniony od jej przyczyny. Ostra biegunka trwa do 14 dni, z reguły jest zakaźna, zwykle sama ustępuje i jest leczona objawowo. Nie skutkuje groźnymi lub trwałymi powikłaniami i tylko w niektórych przypadkach powinna być leczona przyczynowo.  

W przypadku biegunki przewlekłej jej czas trwania przekracza 30 dni i może prowadzić do poważnych zaburzeń odżywiania, niedoboru elektrolitów, aminokwasów, witamin i innych substancji odżywczych.  

Kiedy iść do lekarza z biegunką? 

Jeśli:

• biegunka u osoby dorosłej utrzymuje się powyżej 2 dni, w przypadku dzieci powyżej 24 godzin, a stosowane leczenie nie jest skuteczne; 
• występują objawy odwodnienia średniego lub ciężkiego stopnia; 
• w stolcu występuje krew/śluz lub ma on charakter tłuszczowy; 
• dodatkowo występują wymioty uniemożliwiające stosowanie doustnej terapii nawadniającej; 
• występuje wysoka gorączka (powyżej 38,9°C); 
• występuje krwawienie z odbytu; 
• biegunce towarzyszą silne bóle brzucha. 

Jak zapobiegać biegunce w przyszłości? 

Znając przyczynę występowania biegunki, można zapobiegać jej niektórym rodzajom, stosując się do poniższych zasad: 

• Dbaj o higienę – przede wszystkim myj ręce, które stanowią główne źródło przenoszenia zakażeń drobnoustrojami.
• Pij wodę ze znanego źródła, a w krajach o egzotycznym klimacie najlepiej tylko butelkowaną.
• Myj warzywa i owoce przed jedzeniem.
• Jeśli temperatura jest wysoka, nie jedz potraw, które nie są przechowywane w lodówce. 
• Podczas stosowania antybiotyków zażywaj preparaty uzupełniające florę bakteryjną i przywracające równowagę w przewodzie pokarmowym. 

Przeczytaj również:
Poznaj domowe sposoby na biegunkę