Gdy poziom cukru niebezpiecznie wzrasta. Hiperglikemia

Hiperglikemia – co to jest i jak ją wykryć? 

Hiperglikemia jest to wzrost stężenia cukru (glukozy) we krwi powyżej normy, która na czczo wynosi 70-99 mg/dl (4,0-5,5 mmol/l).  

Badania służące wykryciu nieprawidłowości w poziomie cukru we krwi to: 

• glikemia na czczo lub przygodna (oznaczona o dowolnej porze dnia) – czyli oznaczenie stężenia glukozy we krwi; do diagnostyki służy badanie wykonane w laboratorium z osocza krwi żylnej (glukometrów można używać tylko do monitorowania cukrzycy); 
• doustny test tolerancji glukozy (ang. oral glucose tolerance test, OGTT) zwany potocznie krzywą cukrową – oznacza się w nim glikemię na czczo i po upływie 120 min, a czasem również w innych punktach czasowych od wypicia roztworu 75 g glukozy;  
• hemoglobina glikowana (HbA1c) – pokazuje ona średnie stężenia cukru w okresie ostatnich 3 miesięcy.  

Na podstawie powyższych badań wyróżniamy stany hiperglikemiczne: 

• cukrzycę – w jednej z wymienionych sytuacji: występują objawy hiperglikemii i glikemia przygodna wynosi ≥ 200 mg/dl (≥ 11,1 mmol/l); dwukrotnie (innego dnia) oznaczona glikemia na czczo wynosi ≥ 126 mg/dl (≥ 7,0 mmol/l); glikemia w 120. minucie OGTT wynosi ≥ 200 mg/dl (≥ 11,1 mmol/l); wartość HbA1c wynosi ≥ 6,5% (≥ 48 mmol/mol);
• stany przedcukrzycowe: nieprawidłowa glikemia na czczo – gdy stężenie glukozy na czczo wynosi 100-125 mg/dl (5,6-6,9 mmol/l); upośledzona tolerancja glukozy – gdy stężenie glukozy w 120. min OGTT wynosi 140-199 mg/dl (7,8-11 mmol/l). 

Hiperglikemia – przyczyny 

Hiperglikemia to podstawowy objaw cukrzycy, która zależnie od przyczyny przybiera różne formy: 

• cukrzyca typu 1 – wynika ze zniszczenia komórek beta trzustki produkujących insulinę; ma to miejsce najczęściej w wyniku procesu autoimmunologicznego, prawdopodobnie pod wpływem czynników środowiskowych u osób z predyspozycją genetyczną; 
• cukrzyca typu 2 – najczęstsza postać wywołana postępującym upośledzeniem wydzielania insuliny przy współistniejącej insulinooporności (brak wrażliwości komórek na działanie insuliny); główną rolę w jej rozwoju odgrywa otyłość i mała aktywność fizyczna, chociaż znaczenie mają również predyspozycje genetyczne; 
• cukrzyce o znanej przyczynie spowodowane: defektami genetycznymi, przyjmowanymi lekami (np. glikokortykosteroidami) i innymi substancjami chemicznymi, chorobami hormonalnymi (np. nadmiarem kortyzolu, hormonu wzrostu, hormonów tarczycy), zakażeniami (np. różyczką wrodzoną); 
• cukrzyca u kobiet w ciąży – hormony wytwarzane w trakcie ciąży powodują wzrost stężenia glukozy we krwi. 

Hiperglikemia reaktywna 

Hiperglikemia reaktywna występuje rano u pacjentów leczonych insuliną. Jest to wynikiem hipoglikemii nocnej powodującej zwiększony wyrzut hormonów (adrenaliny i glukagonu), które z kolei powodują wzrost poziomu cukru w godzinach porannych. Zapobieganie polega na zmniejszeniu dawki insuliny bazalnej.  

Hiperglikemia poposiłkowa 

U zdrowego człowieka stężenie glukozy wzrasta już po około 10 minutach od rozpoczęcia jedzenia, a maksymalny poziom osiąga około godziny po posiłku. Glikemia powraca do wartości wyjściowej po 2-3 godzinach, mimo że zakończenie wchłaniania węglowodanów następuje po około 5-6 godzinach. Wzrost glikemii poposiłkowej zależy od szybkości wchłaniania cukrów oraz wydzielania insuliny. W cukrzycy typu 2 przyczyną poposiłkowej hiperglikemii jest zniesienie pierwszej, szybkiej fazy wydzielania insuliny. Co istotne, hiperglikemia poposiłkowa istotnie zwiększa ryzyko powikłań cukrzycy w postaci m.in. zawału serca. Wartością, do której należy dążyć w leczeniu powinna być glikemia 2 godziny po posiłku poniżej 140 mg/dl.

Hiperglikemia stresowa 

Hiperglikemia stresowa to wzrost stężenia cukru we krwi wywołany np. urazem, sepsą, udarem mózgu czy zawałem serca. Jest ona związana z wydzielaniem hormonów stresu (adrenalina, kortyzol) oraz stosowanym leczeniem. Badania pokazują, że hiperglikemia pogarsza rokowanie pacjentów w ostrych stanach, u których wcześniej nie rozpoznano cukrzycy.  

Hiperglikemia – objawy 

• Wielomocz (poliuria) – oddawanie powyżej 2,5 l moczu na dobę, 
• nasilone pragnienie (polidypsja), 
• objawy odwodnienia (suchość skóry i błon śluzowych, spadek elastyczności skóry),  
• obecność cukru w moczu (glukozuria), 
• osłabienie i senność na skutek odwodnienia,  
• skłonność do ropnych zakażeń skóry, 
• nawracające zakażenia układu moczowo-płciowego, 
• chudnięcie lub objawy kwasicy ketonowej (najczęściej w przypadku cukrzycy typu 1). 

Hiperglikemia – pierwsza pomoc 

Z hiperglikemią w cukrzycy wiążą się stany ostre, które mogą zagrażać życiu i wymagają udzielenia pilnej pomocy. Zaliczamy do nich kwasicę i śpiączkę ketonową (glikemia > 250 mg/dl) oraz zespół hiperglikemiczno-hiperosmolarny (glikemia > 600 mg/dl) typowy dla cukrzycy typu 2. W obu przypadkach występują objawy bardzo dużego odwodnienia (spadek ciśnienia, przyspieszona akcja serca, utrata napięcia skóry, suche błony śluzowe) i zaburzenia świadomości, aż do śpiączki. Dodatkowo w śpiączce ketonowej mogą wystąpić nudności, wymioty i ból brzucha, zapach acetonu z ust i oddech kwasiczy (przyśpieszony i pogłębiony).  

Zasady postępowania w hiperglikemii są uzależnione od stanu danej osoby. Przede wszystkim wezwij służby ratunkowe. Jeżeli chory jest przytomny, ma przy sobie glukometr i jest w stanie zmierzyć sobie glikemię oraz podać sobie insulinę, pomóż mu w tym. Możesz podać choremu również wodę do picia. Osobę nieprzytomną z zachowanym oddechem ułóż w pozycji bezpiecznej. Jeśli nie oddycha, rozpocznij resuscytację krążeniowo-oddechową. 

Hiperglikemia w ciąży 

Hiperglikemia w ciąży grozi powikłaniami położniczymi u matki i rozwijającego się płodu oraz rzutuje na dalszy rozwój dziecka. Diagnostyka w kierunku zaburzeń glikemii dotyczy wszystkich kobiet w ciąży. Standardowo przy pierwszej wizycie specjalista wykonuje badanie glukozy na czczo. Jeśli nie stwierdzi nieprawidłowości, między 24. a 28. tygodniem przeprowadza badanie krzywej cukrowej.  

W ciąży można wyróżnić 3 rodzaje hiperglikemii: 

• cukrzyca przedciążowa – gdy w ciążę zachodzi kobieta chorująca już na cukrzycę; 
• cukrzyca w ciąży – pierwszy raz rozpoznana hiperglikemia w ciąży, która spełnia ogólne kryteria rozpoznania cukrzycy; 
• cukrzyca ciążowa – pierwszy raz rozpoznana hiperglikemia w ciąży, gdy spełniony jest minimum jeden warunek: glikemia na czczo 92-125 mg/dl (5,1-6,9 mmol/l), w 60. min OGTT ≥ 180 mg/dl (≥ 10,0 mmol/l) lub w 120. min OGTT 153-199 mg/dl (8,5-11 mmol/l). 

Po porodzie w większości przypadków poziom cukru we krwi wraca do normy, jednak kobieta ma większe ryzyko rozwoju cukrzycy w przyszłości. 

Hiperglikemia – leczenie 

Leczenie hiperglikemii jest uzależnione od jej rodzaju.  

Wśród metod wyróżniamy: 

• modyfikację stylu życia (dieta i wysiłek fizyczny) – szczególnie dotyczy to cukrzycy typu 2; 
• leczenie insuliną – jako podstawowa forma terapii (głównie w cukrzycy typu 1) lub w połączeniu z innymi lekami (cukrzyca typu 2); 
• stosowanie innych leków przeciwcukrzycowych (w większości doustnych) – głównie w cukrzycy typu 2.

Hiperglikemia – zioła 

Wspomagająco w obniżaniu glukozy we krwi można wykorzystać również zioła i suplementy diety zawierające wyciągi z tych ziół.  

Surowcami roślinnymi o działaniu hipoglikemizującym są m.in.: 

• liść morwy białej, 
• naowocnia fasoli zwyczajnej, 
• kora cynamonowca, 
• ziele rutwicy lekarskiej, 
• liść gurmaru. 

Hiperglikemia – dieta 

Dieta jest niezwykle istotnym elementem w zapobieganiu i leczeniu cukrzycy oraz jej powikłań. Jej rolą jest nie tylko utrzymywanie prawidłowego stężenia glukozy we krwi, ale również optymalnego stężenia lipidów, ciśnienia tętniczego i prawidłowej masy ciała.  

Nie ma diety uniwersalnej dla wszystkich osób z cukrzycą. W przypadku wyboru rodzaju posiłków duże znaczenie ma jednak ich indeks glikemiczny (IG). Parametr ten pokazuje, jak szybko po spożyciu danego produktu następuje wzrost stężenia glukozy we krwi.  

Ze względu na wielkość tego parametru produkty dzielimy na te: 

• o niskim IG (<55), 
• o średnim IG (55-75), 
• o wysokim IG (IG >70). 

Produkty o niskim indeksie glikemicznym (np. warzywa zielone, chleb żytni pełnoziarnisty, nasiona roślin strączkowych) powodują łagodne zwiększanie stężenia glukozy. Produkty o wysokim indeksie glikemicznym (np. frytki, białe pieczywo, marchewka gotowana) są szybko trawione i wchłaniane, co prowadzi do gwałtownego zwiększenia glikemii poposiłkowej.  

Oto kilka praktycznych wskazówek dietetycznych w przypadku podwyższonego poziomu cukru we krwi: 

• Jedz 5 posiłków dziennie w regularnych odstępach (co ok. 3 godziny).
• Jeśli masz nadwagę, skonsultuj się z dietetykiem, który pomoże Ci zmniejszyć kaloryczność posiłków. 
• Ogranicz węglowodany proste (słodycze, miód, dżemy, soki, napoje słodzone) i te na bazie białej mąki. Jedz węglowodany złożone, np. w postaci pełnoziarnistego pieczywa, grubych kasz (pęczak, gryczana), płatków owsianych. 
• Często sięgaj po warzywa (zwłaszcza surowe lub krótko gotowane), a w mniejszej ilości po owoce (zawierają cukry proste). Wybieraj głównie te z niskim IG, np. grejpfruty, jabłka. Zrezygnuj z suszonych owoców. 
• Ogranicz spożycie tłuszczów nasyconych pochodzenia zwierzęcego (smalec, słonina, masło, tłuste mięsa, wędliny), a zwiększ spożycie tłuszczów nienasyconych w postaci olejów roślinnych (oliwa z oliwek, olej rzepakowy, olej lniany), orzechów włoskich i ryb (makrela, łosoś, tuńczyk, sardynki).  
• Wyklucz z diety margarynę zawierającą izomery trans oraz wyroby cukiernicze i żywność typu fast food. 
• Jedz białko w postaci chudego mięsa (drób, cielęcina, wołowina, królik), jaj (w ograniczonej ilości), mleka i jego przetworów (jogurty, kefiry, chudy twaróg), roślin strączkowych (fasola, groszek, soczewica, ciecierzyca), które są dodatkowo źródłem witamin, minerałów i błonnika. 

Pamiętaj o regularnej, dostosowanej do Twoich możliwości aktywności fizycznej!

Przeczytaj również:
Hipoglikemia reaktywna. Jaką dietę stosować?