Markery nowotworowe. Czy są wiarygodne?

Czym są markery nowotworowe i co wykrywają? 

Markery nowotworowe to białka, enzymy, hormony, antygeny lub substancje chemiczne, często nazywane znacznikami nowotworowymi. Są produkowane przez komórki nowotworowe w znacznie większej ilości niż w przypadku zdrowych komórek organizmu. Markery mogą też reagować z komórkami nowotworowymi w określony sposób. 

Obecność markerów w organizmie może wskazywać na nowotwór, jego rodzaj, a nawet stopień zaawansowania. 

Znaczniki nowotworowe oznacza się we krwi, moczu i wycinkach tkanek.  

Niekiedy spotykamy się także z pojęciem biomarkerów. Obejmują one każdy rodzaj markerów używanych do wykrywania, diagnozowania, monitorowania, a także prognozowania chorób, w tym nowotworów. Może to być zarówno białko, jak i niebiałkowy marker taki jak kwas rybonukleinowy (RNA). 

Markery nowotworowe są przydatne przede wszystkim w diagnostyce nowotworów, ale oznaczamy je też w innych przypadkach. Służą do monitorowania postępu choroby i określania skuteczności leczenia. Wykorzystuje się je również do kontroli pacjentów wyleczonych, żeby wychwycić ewentualne nawroty choroby we wczesnym stadium. 

Czy markery nowotworowe są wiarygodne? 

Chociaż markery nowotworowe to bardzo ważne narzędzie diagnostyczne, nie są one w pełni wiarygodne. Na ich poziom wpływa wiele czynników, np. stan fizjologiczny pacjenta czy inne choroby towarzyszące.  

Badanie poziomu markerów nowotworowych wspomaga diagnostykę onkologiczną, jednak rzadko jest rozstrzygające. Jednorazowy nieprawidłowy wynik należy interpretować ostrożnie, ponieważ podwyższone poziomy markerów występują również w chorobach nienowotworowych. 

Zazwyczaj poziom markerów określamy kilka razy, aby móc obserwować zachodzące zmiany. Kilkukrotne uzyskanie wyników przekraczających normę daje zdecydowanie większą pewność niż jednokrotny pomiar. 

Pamiętajmy, że substancje będące markerami nowotworowymi produkowane są również przez zdrowe komórki. W niektórych przypadkach może dawać to wyniki fałszywie dodatnie.  

Niektóre typy markerów nie są specyficzne dla określonego typu nowotworu, co również może zaburzać interpretację wyników. W przypadku zaawansowanych rozsianych postaci raka może wzrosnąć poziom wielu markerów. W związku z tym trudno określić precyzyjną lokalizację nowotworu. 

Prawidłowe stężenia markerów nowotworowych również nie wykluczają choroby nowotworowej. Niektóre nowotwory nie uwalniają znaczników do krążenia, co może spowodować wynik fałszywie ujemny. 

Markery nowotworowe powinniśmy zatem traktować jako jedno z narzędzi diagnostycznych, ale nie jedyne. Wyniki należy interpretować razem z wynikami innych, bardziej precyzyjnych badań takich jak tomografia komputerowa czy biopsja. Pozwoli to na postawienie właściwej diagnozy. 

Markery nowotworowe – jakie są ich rodzaje? 

Istnieje wiele rodzajów markerów nowotworowych i naukowcy wciąż odkrywają kolejne. 

Znaczniki nowotworowe nieformalnie dzielimy na specyficzne i niespecyficzne. Markery, które są specyficzne dla określonego typu nowotworu, mają największe znaczenie diagnostyczne. Nie wszystkie markery nowotworowe są jednak specyficzne dla konkretnego typu nowotworu. Markery niespecyficzne wskazują na to, że w organizmie rozwija się nowotwór lub inna choroba. Nie pozwalają postawić precyzyjnej diagnozy ani zlokalizować zmiany. 

Powszechnie wykorzystuje się poniższe markery nowotworowe. 

Antygeny płodowo-zarodkowe

CEA – antygen karcynoembrionalny 

To glikoproteina wchodząca w skład błon komórkowych. Fizjologicznie powstaje jedynie w okresie rozwoju płodowego. Białko CEA produkowane jest przez różne tkanki, m.in. nabłonek jelita grubego czy płuca. Po urodzeniu ten antygen przestaje być wytwarzany całkowicie lub jest wytwarzany w bardzo małych ilościach.  

CEA powyżej normy może wskazywać na: 

• raka jelita grubego (najczęściej), 
• raka płuc, 
• raka trzustki, 
• raka żołądka, 
• raka piersi, 
• raka jajnika,  
• raka szyjki macicy,  
• raka pęcherza moczowego, 
• raka prostaty. 

CEA jest markerem niespecyficznym. Jego obecność może być związana również z chorobami jelita grubego i płuc o podłożu nienowotworowym. Podwyższone CEA obserwujemy również w innych chorobach trzustki i wątroby, np. marskości. 

AFP – alfa-fetoproteina 

To białko produkowane w okresie życia płodowego. Podobnie jak w przypadku CEA zdolność do jego wytwarzania zanika po urodzeniu. 

AFP powyżej normy może wskazywać na: 

• raka wątroby (najczęściej), 
• raka żołądka, 
• raka trzustki 
• raka jajnika, 
• raka jąder. 

AFP powyżej normy występuje również w zapaleniu i marskości wątroby, chorobie Louisa-Bara oraz w dziedzicznej tyrozynemii. 

Antygeny łożyskowe 

HCG – ludzka gonadotropina kosmówkowa 

HCG składa się z dwóch podjednostek – alfa i beta. W diagnostyce oznacza się najczęściej jedynie podjednostkę beta. HCG jest hormonem produkowanym przez komórki zarodka na początku ciąży. W późniejszym etapie ciąży wytwarza je łożysko. 

HCG powyżej normy może wskazywać na: 

• raka jąder (najczęściej), 
• raka jajnika. 

Podwyższony poziom beta-HCG bardzo często wykorzystujemy do potwierdzenia ciąży. U kobiety nieciężarnej może natomiast wskazywać m.in. na zespół policystycznych jajników.  

Antygeny nowotworowe 

CA-125 – antygen nowotworowy 

To glikoproteina produkowana przez komórki błony śluzowej jajnika, ale także w komórkach innych nabłonków, m.in. opłucnej.  

Podwyższony poziom CA-125 często wskazuje na raka jajnika. Nie stanowi to jednak podstawyu do jednoznacznej diagnozy.

CA-125 powyżej normy może być spowodowane również: 

• stanami zapalnymi układu rozrodczego, 
• endometriozą, 
• miesiączką, 
• ciążą, 
• rakiem piersi, 
• rakiem trzustki 
• rakiem żołądka 
• rakiem płuca 
• sarkoidozą.

CA 15-3 – antygen 15-3 

To glikoproteina występująca fizjologicznie na komórkach gruczołu piersiowego. Wytwarzana jest także przez komórki nowotworowe w przypadku raka piersi, rzadziej raka jajnika oraz szyjki i trzonu macicy. Jego poziom rośnie gwałtownie w przypadku przerzutów oraz fizjologicznie w III trymestrze ciąży. 

CA 15-3 powyżej normy wskazuje zazwyczaj na nowotwór piersi. 

CA 19-9 – antygen nowotworu przewodu pokarmowego 

To antygen charakterystyczny dla nowotworów układu pokarmowego. 

CA 19-9 powyżej normy może świadczyć o: 

• raku trzustki, 
• raku pęcherzyka żółciowego, 
• raku jelita grubego. 

W niektórych przypadkach CA 19-9 może oznaczać także inne nowotwory, m.in. żołądka czy piersi. Ponadto podwyższony, choć mniej niż w przypadku nowotworów, poziom tego znacznika może wskazywać na choroby zapalne przewodu pokarmowego, trzustki i wątroby. 

Enzymy 

PSA – swoisty antygen sterczowy 

Ten antygen wytwarzany jest jedynie przez komórki prostaty.  

PSA powyżej normy może wskazywać na nowotwór prostaty.  

Ułatwia diagnozę złośliwych nowotworów gruczołu krokowego, ale także niezłośliwych gruczolaków. 

Podwyższony poziom PSA może wynikać także z innych czynników, m.in. zapalenia gruczołu krokowego, jazdy na rowerze czy aktywności seksualnej. U kobiet jego obecność może wskazywać na raka piersi czy ciążę. 

PAP – kwaśna fosfataza sterczowa 

To specyficzny marker wydzielany przez nowotwór gruczołu krokowego. Służy do diagnozowania raka prostaty, ale jest przydatny także w ocenie rozwoju choroby i monitorowaniu efektów leczenia. Podwyższone stężenie PAP obserwujemy również w innych nowotworach, m.in. białaczkach, a także w przypadku przerzutów różnych nowotworów do kości. 

Podwyższone wartości nie zawsze wskazują jednak na nowotwór.  

Mogą świadczyć o: 

• łagodnym przeroście prostaty,  
• osteoporozie,  
• nadczynności przytarczyc,  
• niedokrwistości, 
• trombocytozie.  

Podwyższony poziom PAP obserwuje się także po zabiegach w obrębie prostaty. 

ALP – fosfataza alkaliczna 

To niespecyficzny marker nowotworowy. ALP powyżej normy wskazuje na procesy patologiczne w tkankach, co nie zawsze oznacza raka. Fosfataza alkaliczna występuje głównie w wątrobie, kościach i komórkach nabłonkowych jelit. Jej podwyższony poziom może być związany z chorobami tych struktur. 

W przebiegu nowotworów obejmujących wątrobę i kości obserwujemy znaczny wzrost stężenia ALP. 

LDH – dehydrogenaza mleczanowa 

Enzym ten występuje we wszystkich komórkach organizmu. To niespecyficzny znacznik nowotworowy. Wzrost poziomu LDH często związany jest z obecnością nowotworu, jednak może być spowodowany także innymi chorobami takimi jak mononukleoza zakaźna, zapalenie płuc czy ostre zapalenie trzustki. 

Stosuje się go pomocniczo w diagnozie i monitorowaniu białaczki, ale także raka wątroby i jajnika. 

NSE – enolaza neuronowa 

To marker, który ułatwia diagnozowanie i monitorowanie nowotworów neuroendokrynnych. NSE występuje fizjologicznie, ale jej podwyższony poziom w niektórych przypadkach może wskazywać na rozwój raka. 

NSE powyżej normy może świadczyć o: 

• raku przysadki, 
• raku szyszynki, 
• raku nadnerczy. 

Antygeny charakterystyczne 

SCC-Ag – antygen raka płaskonabłonkowego 

To antygen charakterystyczny dla nowotworów płaskonabłonkowych, choć znajduje się także w zdrowych komórkach nabłonka płaskiego. 

SCC-Ag powyżej normy może wskazywać na: 

• raka szyjki macicy, 
• raka płuca, 
• raka skóry, 
• raka w obrębie szyi i głowy. 

Hormony 

Kalcytonina 

To marker wykorzystywany pomocniczo w diagnostyce raka rdzeniastego tarczycy. Jest dość specyficzny. Poziom kalcytoniny rzadko rośnie. Dochodzi do tego właśnie w przeroście komórek C tarczycy i raku rdzeniastym gruczołu tarczowego. 

Tyreoglobulina 

Ten marker służy do monitorowania zdiagnozowanego nowotworu tarczycy. Wykorzystujemy go przede wszystkim do oceny skuteczności leczenia operacyjnego lub jodem promieniotwórczym i kontrolowania pacjentów, u których możliwy jest nawrót choroby. 

Pozostałe markery białkowe 

Izoferytyny 

Izoferytyny wykorzystujemy jako marker nowotworowy w przypadku raka jajnika i jąder. Znacznik nie jest jednak wystarczająco specyficzny, aby umożliwić diagnozę. Poziom izoferytyn może być podwyższony również w innych nowotworach i nienowotworowych chorobach jajników i jąder, a nawet w ciąży.

CRP – białko C-reaktywne 

Białka ostrej fazy również mogą być wykorzystywane jako niespecyficzne markery nowotworowe. Produkowane są przez wątrobę w odpowiedzi na infekcję lub stan zapalny, w wielu chorobach, nie tylko nowotworowych.  

CRP powyżej normy obserwuje się w przebiegu m.in.: 

• nowotworów przewodu pokarmowego, 
• raka nerek, 
• raka płuc, 
• raka wątroby, 
• raka pęcherza. 

Markery prognostyczne 

BRCA1 i BRCA2 – geny raka piersi i jajnika 

To markery pomocne w określaniu ryzyka wystąpienia raka piersi i jajnika. Mutacje w tych genach prowadzą do rozwoju nowotworu. W przypadku wykrycia mutacji pacjentka musi być pod opieką lekarzy i częściej wykonywać badania kontrolne. 

HER2 – receptor 

To białko obecne na powierzchni wszystkich komórek w obrębie piersi. Nadmierna ekspresja receptora HER2 odpowiada za agresywne postacie raka piersi. Wykrycie nadekspresji genu umożliwia zastosowanie terapii celowanej – przeciw receptorowi HER2. 

BRAF – mutacja genu 

Mutacja genu BRAF zwiększa ryzyko zachorowania na czerniaka. Występuje ona u 50% pacjentów chorujących na tego typu raka. Jej wykrycie umożliwia zastosowanie terapii celowanej – inhibitorów BRAF. Mutacja genu wiąże się również z innymi nowotworami, np. jelita grubego, płuca, tarczycy. 

Liczba markerów nowotworowych wciąż rośnie i nie sposób opisać je wszystkie. 

Do nieco mniej popularnych należą: 

• chromogranina A (przewód pokarmowy), 
• białko S 100 (mózg, skóra), 
• komórki Sezary’ego (krwiobieg), 
• białko Bence’a-Jonesa (układ krwiotwórczy).

Markery nowotworowe – normy i interpretacja wyników 

Normy markerów nowotworowych określa laboratorium wykonujące badanie.  

Wyników nie powinniśmy analizować na własną rękę, ponieważ markery nowotworowe nie pozwalają jednoznacznie stwierdzić lub wykluczyć choroby. Wraz z wynikami innych badań powinien je zinterpretować doświadczony specjalista. 

Podczas chemioterapii i radioterapii nowotworów poziom markerów może chwilowo wzrosnąć. Dzieje się tak na skutek rozpadu guza, podczas którego dochodzi do wydzielenia znaczników do krwiobiegu. W tym przypadku podwyższone poziomy nie oznaczają zaostrzenia choroby. Mogą wskazywać wręcz na skuteczność terapii. 

Jeśli poziom markerów po zakończonym leczeniu wzrośnie, może oznaczać to nawrót choroby. 

Dlatego też pacjenci, którzy zakończyli leczenie, powinni regularnie kontrolować markery nowotworowe. Pozwala to na wychwycenie powracającej choroby we wczesnym stadium.  

Markery nowotworowe – jak się przygotować do badania? 

Badania markerów nowotworowych są proste i trwają zazwyczaj kilka minut. Najczęściej wymagają jedynie pobrania próbki krwi, która zostaje wysłana do laboratorium.  Rezultaty badania powinny być dostępne w ciągu kilku dni. Jeśli wynik jest dodatni lub powyżej normy, może wskazywać na obecność nowotworu. W takim przypadku lekarz zwykle kieruje pacjenta na dalsze badania takie jak tomografia komputerowa czy biopsja, aby potwierdzić diagnozę i ustalić dalsze leczenie. 

Pamiętajmy, że obecność markerów nowotworowych nie zawsze wskazuje na nowotwór. 

Markery nowotworowe – cena 

Ceny badań markerów nowotworowych są bardzo zróżnicowane. Wahają się od kilkudziesięciu do nawet kilkuset złotych za jeden znacznik. Niektóre laboratoria oferują pakiety badań markerów charakterystycznych dla niektórych typów nowotworów. Wówczas ceny za poszczególne badania są zazwyczaj niższe. 

Markery nowotworowe to narzędzie pomocnicze w diagnostyce nowotworu. Nie oznaczajmy ich na własną rękę. Interpretację pozostawmy lekarzowi, który odniesie się przy tym do innych badań, takich jak tomografia komputerowa czy biopsja. Obecność markerów nowotworowych nie zawsze oznacza chorobę i nie może być jedynym kryterium do postawienia diagnozy.