Niedoczynność tarczycy u dzieci. Jak się objawia?

Przyczyny niedoczynności tarczycy u dzieci 

O tym, jak ważną funkcję pełni tarczyca w rozwoju dziecka, świadczy fakt, że produkcja jej hormonów rozpoczyna się już w 12. tygodniu życia płodowego. Hormony tarczycy odpowiadają przede wszystkim za rozwój ośrodkowego układu nerwowego, proces wzrastania i dojrzewania szkieletu, termoregulację, podstawową przemianę materii, prawidłową pracę gruczołów płciowych, regulację metabolizmu, właściwą czynność serca, nerek i mięśni. 

Niedoczynność tarczycy u dzieci może przybrać wiele postaci.

Czynniki, które mogą ją wywołać, to: 

• wrodzona niedoczynność tarczycy – najczęściej jest diagnozowana u wcześniaków, bliźniąt i dzieci z niską masą urodzeniową; w Polsce od 1995 r. wszystkie noworodki poddaje się badaniom przesiewowym w kierunku niedoczynności tarczycy;
• wtórna niedoczynność tarczycy – jej przyczyną są nieprawidłowości w układzie podwzgórze-przysadka, który reguluje pracę tarczycy; za powstawanie schorzenia odpowiedzialne mogą być m.in. wady rozwojowe podwzgórza i przysadki, guzy przysadki, pooperacyjne uszkodzenie przysadki/podwzgórza, niedotlenienie porodowe;
• niedoczynność indukowana przeciwciałami matki – ponieważ łożysko jest przepuszczalne dla immunoglobulin, do krwiobiegu płodu dostają się także przeciwciała przeciwtarczycowe produkowane przez matkę cierpiącą na chorobę autoimmunizacyjną tarczycy.; ta postać niedoczynności ma charakter przejściowy; 
• choroba Hashimoto – to przewlekłe autoimmunologiczne zapalenie tarczycy; na rozwój choroby mają wpływ czynniki genetyczne i środowiskowe; jest najczęstszą przyczyną wola i niedoczynności tarczycy u dzieci i jedną z najczęstszych chorób przewlekłych wieku dziecięcego;
• niedobór jodu – niedostateczna podaż jodu wraz z pożywieniem wpływa na zmniejszenie produkcji hormonów tarczycy, prowadząc do powstawania wola i tzw. zaburzeń z niedoboru jodu; Polska należy do terenów o łagodnym i umiarkowanym niedoborze jodu, dlatego wprowadzono powszechną profilaktykę jodową, na którą składa się obowiązkowe jodowanie soli kuchennej, dodatek jodu do odżywek dla niemowląt, zalecenie suplementacji jodu w czasie ciąży i karmienia piersią oraz promowanie większego spożycia pokarmów bogatych w jod (ryby morskie, jaja, mleko, woda mineralna); działania te przynoszą dobre efekty, dlatego nie zaleca się podawania dzieciom suplementów zawierających jod na własną rękę;
• nadmiar jodu – po dodatkową suplementację jodem sięgają zwłaszcza osoby ze zdiagnozowaną chorobą Hashimoto; paradoksalnie większość z nich nie cierpi na niedobór jodu, tymczasem jego nadmiar może zaostrzyć przebieg choroby i przyspieszyć proces niszczenia gruczołu;
• stosowanie niektórych leków – niedoczynność tarczycy może rozwinąć się w wyniku leczenia tzw. tyreostatykami stosowanymi w przebiegu nadczynności tarczycy (propyltiouracyl, metimazol, tiamazol, karbimazol), zwłaszcza gdy są podawane w dużych dawkach lub leczenie jest kontynuowane mimo ustąpienia nadczynności; niedoczynność mogą wywołać także sole litu, leki przeciwdrgawkowe i amiodaron; 
• zabiegi lecznicze, np. zabieg chirurgiczny na tarczycy, napromieniowanie okolic szyi, terapia jodem promieniotwórczym;
• otyłość – u osób otyłych wraz z przyrostem masy ciała obserwuje się tendencję wzrostową hormonu TSH; normalizacja masy ciała poprzez zmianę stylu życia (dieta, ruch) może sprawić, że stężenie hormonów tarczycowych samo powróci do normy;
• zła dieta – niedobór selenu oraz monotonna dieta obfitująca w źródła goitrogenów (np. kapusta, brokuł, kalafior);
• rzadkie zaburzenia metaboliczne – oporność na TSH, która powstaje w wyniku mutacji genu.

Objawy niedoczynności tarczycy u dzieci

• Spowolnienie procesu wzrastania, niskorosłość, 
• zmęczenie, 
• zaparcia, 
• ciągłe uczucie zimna (nietolerancja zimna), 
• nadwaga lub podwyższone BMI, 
• problemy z koncentracją i zapamiętywaniem, 
• nadmierna senność, 
• osłabienie mięśni, 
• szorstka skóra, 
• wypadanie włosów, 
• bladość, 
• bradykardia (zwolniona akcja serca), 
• nasilone owłosienie na ciele, 
• powiększenie tarczycy, 
• u dziewcząt także nieregularne miesiączki. 

Warto zauważyć, że objawy te pojawiają się w sposób dyskretny, stopniowo zwiększając swoje nasilenie. Wrodzona niedoczynność tarczycy u noworodków nie przejawia się tak charakterystycznie. Długość i masa ciała mieszczą się zwykle w normie, za to obwód głowy może być nieco powiększony, a ciemiączko tylne duże i niezarośnięte.

Inne objawy niedoczynności tarczycy u niemowląt to: 

• nadmierna ospałość, 
• zaburzenia ssania powodujące trudności z karmieniem, 
• obniżone napięcie mięśniowe,  
• sucha, łuszcząca się skóra, 
• obniżona temperatura ciała, 
• powiększenie języka,  
• przepuklina pępkowa,  
• chrapliwy płacz, 
• wydłużony okres fizjologicznej żółtaczki, 
• opóźnione ząbkowanie. 

Niedoczynność tarczycy a zachowanie dziecka – po czym rozpoznać chorobę? 

Niemowlę, które cierpi na niedobór hormonów tarczycy, jest nadmiernie ospałe, rzadziej wchodzi w interakcje z otoczeniem, niechętnie ssie pokarm, ma słabszą siłę mięśniową i później osiąga kolejne kamienie milowe w rozwoju.

Dziecko z niedoczynnością tarczycy jest często senne, szybko się męczy, brakuje mu energii, aby dorównać rówieśnikom w aktywnej zabawie. Osłabiona zdolność koncentracji i kłopoty z przyswajaniem nowych wiadomości mogą wpływać na gorsze wyniki w nauce. Dziecko może często narzekać, że jest mu zimno – zakłada gruby sweter lub okrywa się kocem, podczas gdy innym wystarczają lekkie ubrania. Może się zdarzyć, że mimo zdrowej diety zaczyna przybierać na wadze. Starsze dzieci mogą nie przyznać się do zaparć, ale czas spędzany w toalecie może sugerować kłopoty z wypróżnianiem. 

Jakie badania tarczycy wykonać u dziecka?

Dzięki programowi badań przesiewowych wśród noworodków wyeliminowano zagrożenie niewykrycia niedoczynności tarczycy na tym najbardziej kluczowym etapie rozwoju.

Problemy z tarczycą pojawiające się w dzieciństwie diagnozuje się poprzez: 

• badanie palpacyjne (przez dotyk) – pomaga określić ewentualne powiększenie tarczycy oraz obecność guzków, 
• badanie krwi oceniające parametry: TSH, FT4 i FT3, obecność przeciwciał antyTPO i antyTG, 
• USG tarczycy,
• biopsję cienkoigłową. 

W przebiegu niedoczynności tarczycy poziom hormonu TSH jest podwyższony, natomiast stężenie tyroksyny i trójjodotyroniny spada poniżej normy. Jeśli we krwi stwierdza się obecność przeciwciał anty-TPO lub anty-TG, u ok. 35% dzieci dojdzie do rozwoju choroby Hashimoto w ciągu następnych 5 lat. Wykrycie przeciwciał anty-TG świadczy o wczesnej odpowiedzi immunologicznej odpowiadającej początkowemu etapowi zapalenia. Podwyższony poziom przeciwciał anty-TPO pojawia się zwykle później, w bardziej zaawansowanym stadium choroby Hashimoto.  

Subkliniczna niedoczynność tarczycy występuje, gdy stężenie wolnych hormonów mieści się w normie, podczas gdy ilość TSH jest nadmiernie podwyższona. Nie stwierdza się wówczas objawów klinicznych niedoczynności, ale taki stan może wskazywać na przyszłe problemy z jawną niedoczynnością. Dlatego też niektórzy specjaliści zalecają, aby po wykryciu subklinicznej niedoczynności u niemowląt i najmniejszych dzieci wprowadzić leczenie profilaktyczne trwające przynajmniej przez pierwsze trzy lata życia. Przy podejrzeniu przejściowego charakteru schorzenia po ukończeniu 3. roku życia (zakończenie rozwoju ośrodkowego układu nerwowego) odstawia się lewotyroskynę na okres 4 tygodni i powtarza diagnostykę. Może się okazać, że dalsze leczenie nie będzie już konieczne. U starszych dzieci subkliniczna niedoczynność nie wymaga leczenia, lecz stałego monitorowania parametrów tarczycy (przez pierwsze dwa lata co pół roku, a następnie raz do roku).

Częstszych kontroli wymagają dzieci: 

• u których wykryto przeciwciała przeciwtarczycowe,  
• poddane naświetlaniu okolic szyjnych, 
• z zespołem Turnera lub Downa. 

Każde laboratorium obok wyniku oznaczenia poziomu hormonów podaje orientacyjny zakres wartości prawidłowych. 

Nie interpretuj wyników samodzielnie. Kompetencje do tego ma jedynie lekarz, który bierze pod uwagę wiek, płeć, masę ciała, obecność schorzeń współistniejących, stanu odżywienia oraz wpływ przyjmowanych leków. Taka sama wartość dla jednej osoby może stanowić normę, a dla drugiej wskazywać na istotne zaburzenia.

Niedoczynność tarczycy u dzieci – jak wygląda leczenie? 

Leczenie niedoczynności tarczycy u dzieci ma na celu normalizację stężenia tyroksyny we krwi. Uzyskuje się to poprzez codzienną podaż hormonu w postaci leku. Leczenie farmakologiczne zwykle wdraża się, jeśli stężenie TSH przekracza 10 mj.m./l lub gdy jest wyższe niż 5 mj.m./l z jednoczesnym pojawieniem się objawów niedoczynności lub wola. Dawkę ustala indywidualnie lekarz endokrynolog.

Preparat lewotyroksyny podaje się doustnie w postaci tabletek. Są one zwykle niewielkich rozmiarów, ale jeśli dziecko jest zbyt małe lub ma problemy z połykaniem, przed podaniem można je miażdżyć i rozpuścić w niewielkiej ilości wody. Lewotyroksynę powinno się podawać na czczo, najlepiej zaraz po przebudzeniu, na 30 minut przed pierwszym posiłkiem czy karmieniem dziecka. Przyswajanie leku zakłóca także współistniejąca celiakia, nietolerancja laktozy oraz inne zaburzenia żołądkowo-jelitowe. 

Za optymalne uznaje się utrzymanie przynajmniej środka zakresu normy dla danego wieku. Leczone dziecko wymaga stałej opieki endokrynologa. Im szybciej uda się osiągnąć i utrzymać optymalny poziom tyroksyny, tym lepsze są rokowania dla prawidłowego rozwoju neurologicznego dziecka. W niektórych przypadkach leczenie trzeba kontynuować przez całe życie. Czasami zdarza się, że po długim okresie nierozpoznanej niedoczynności tarczycy dziecku nie uda się osiągnąć prawidłowego wzrostu.

Jeśli problemy z tarczycą rozpoczęły się po ukończeniu 2-3. roku życia dziecka, najprawdopodobniej nie doszło do zaburzenia rozwoju intelektualnego. U dzieci leczonych z powodu niedoczynności tarczycy konieczna jest ocena parametrów wzrostu i rozwoju psychoruchowego co 3-6 miesięcy, a w 1., 2. i 3. roku życia – ocena psychologiczna. 

Potencjalne skutki niedoczynności tarczycy u dzieci 

• Gorszy rozwój intelektualny – u dzieci z niedoborem hormonów tarczycy stwierdza się obniżone IQ w porównaniu do zdrowych rówieśników, 
• problemy w szkole i gorsze wyniki w nauce,
• trudności z koordynacją ruchową, niezborność ruchów, 
• spowolniony wzrost lub niskorosłość,
• nadwaga lub otyłość, 
• gorszy rozwój mowy, 
• zez,
• gorsze zdolności wzrokowo-przestrzenne, 
• zaburzenie procesu dojrzewania płciowego – opóźnienie dojrzewania, torbiele na jajnikach,
• u niemowląt z nieleczoną, ciężką niedoczynnością tarczycy obserwuje się niedojrzałe rysy twarzy, słabo rozwiniętą nasadę nosa oraz zaburzone proporcje ciała. 

Na szczęście wczesne rozpoznanie i odpowiednie leczenie niedoczynności tarczycy zapewnia prawidłowy wzrost i rozwój intelektualny dziecka, porównywalny z wynikami osiąganymi przez zdrowych rówieśników. 

Dieta przy niedoczynności tarczycy u dzieci 

Odpowiednia dieta dzieci z niedoczynnością tarczycy jest bardzo ważna i stanowi uzupełnienie leczenia farmakologicznego.

Powinna uwzględniać: 

• naturalne źródła jodu – jod jest składnikiem hormonów tarczycy; znajdziemy go w świeżych rybach (dorsz, makrela, łosoś), owocach morza, niektórych wodach mineralnych, żurawinie i kurczaku; 
• pełnowartościowe białko – jest niezbędne do produkcji hormonów tarczycy, a jego większe spożycie przyspiesza spowolniony metabolizm; dobre źródła białka to chude mięso drobiowe i wołowe, jaja i nabiał; osoby chorujące na Hashimoto powinny dziennie dostarczać nawet 20-25% energii pochodzącej z białka; 
• probiotyki – wzmacniają mikroflorę jelit, która reguluje odpowiedź immunologiczną; warto jeść kiszonki oraz przyjmować preparaty zawierające przebadane szczepy bakterii o udowodnionym dobroczynnym wpływie na organizm; 

• błonnik pokarmowy – pomoże w walce z zaparciami; najwięcej błonnika znajdziemy w pełnoziarnistych produktach zbożowych oraz w różnorodnych warzywach; 
• kwasy omega-3 – działają przeciwzapalnie i wzmacniają odporność. Ich dobrym źródłem są ryby morskie, tran, olej lniany i rzepakowy oraz orzechy włoskie; w przypadku niedostatecznego spożycia tych produktów kwasy omega-3 można zażywać w postaci suplementów; 

• źródła witaminy A – przyczynia się do poprawy kondycji skóry i włosów; witaminę A zawierają m.in. jaja, nabiał, tran i podroby; 
• witaminy z grupy B, a zwłaszcza witamina B12 – biorą udział w przemianach metabolicznych węglowodanów, białek i tłuszczów, dlatego ich niedobór może nasilać objawy niedoczynności; źródłem witaminy B12 są produkty pochodzenia zwierzęcego, dlatego powinna być ona suplementowana u osób na diecie wegańskiej; 
• witamina C – jest skutecznym antyoksydantem i bierze udział w produkcji tyroksyny; największą zawartość witaminy C mają nać pietruszki, czarna porzeczka, papryka, kiszonki, kiwi, truskawki, acerola i dzika róża; 
• witamina D – jej prawidłowy poziom redukuje nasilenie stanów zapalnych, co może spowolnić postęp niedoczynności tarczycy; w witaminę D są bogate tłuste ryby, tran, wątroba i żółtko jaja; jej podaż wraz z pożywaniem często jest niewystarczająca, a synteza skórna w miesiącach jesienno-zimowych w naszym rejonie geograficznym praktycznie nie zachodzi; dlatego też zaleca się suplementację witaminy D; 
• witamina E – to silny przeciwutleniacz, który wzmacnia ściany naczyń krwionośnych, pomagając na obrzęki pojawiające się w przebiegu niedoczynności tarczycy; dobrym źródłem witaminy E są orzechy, mak, sezam, migdały i oleje roślinne zimnotłoczone; 
• pierwiastki śladowe, które mają szczególne znaczenie w niedoczynności tarczycy to żelazo, selen i cynk – znajdziemy je w mięsie, rybach, nabiale, jajach, kiełkach warzyw i pestkach dyni; selen dodatkowo występuje w dużych ilościach w orzechach brazylijskich, czosnku i w grzybach. 

W diecie dzieci z niedoczynnością tarczycy ogranicz:

• rośliny z rodziny krzyżowych spożywane na surowo – kapustę, kalafior, jarmuż, brokuły, brukselkę, rzodkiewkę, chrzan;
• soję – nie zaleca się jej spożycia zwłaszcza w niedługim czasie od zażycia lewotyroksyny, ponieważ substancje w niej zawarte zaburzają jej wchłanianie; od podania leku do spożycia soi musi minąć co najmniej 4 godziny; nadmierne spożycie soi przez osoby borykające się z niedoczynnością tarczycy skutkuje podwyższeniem poziomu TSH oraz powiększaniem wola; 
• żywność wysokoprzetworzoną, zawierającą barwniki, konserwanty, wzmacniacze smaku itp. 

Warto także zwrócić uwagę na odpowiedni sposób przyrządzania potraw z ograniczeniem smażenia na rzecz gotowania, gotowania na parze, pieczenia i duszenia.

Przeczytaj również:
USG tarczycy. Na czym polega i jak się przygotować?