Zaburzenia słuchu fonemowego – na czym polegają?

Słuch fonemowy – co to takiego? 

Słuch fonemowy (słuch fonematyczny, słuch fizjologiczny) według słownika logopedycznego to umiejętność odróżniania dźwięków mowy składających się z głosek – najmniejszych elementów języka. Wszystkie głoski, które słyszymy, odróżniamy od siebie na zasadzie opozycji, np.: 

• dźwięczności-bezdźwięczności (drganie więzadeł głosowych lub jego brak); 
• ustności-nosowości (brak rezonansu nosowego lub jego obecność).  

Najprościej mówiąc, słuch fonemowy umożliwia człowiekowi odróżnianie od siebie głosek, np. Tomek-domek, kasa-kasza, kura-góra.

Ponadto dzięki słuchowi fonemowemu możliwa jest analiza i synteza słuchowa, która polega na dzieleniu wyrazów na głoski czy sylaby.

Warto od razu zaznaczyć, że słuch fonemowy nie jest zdolnością wrodzoną.  

Każdy z nas musi się go nauczyć poprzez utrwalanie słyszanych głosek, a więc potrzebne są nam wzorce słuchowe umożliwiające rozwój słuchu fonemowego. Wspomniane wzorce słuchowe utrwalają się w tylnej części górnego zwoju skroniowego w okolicy skroniowej (okolica pola Wernickego), która u osób praworęcznych znajduje się w lewej półkuli mózgu.  

Należy również pamiętać, że dziecko, które jest zdrowe i jego słuch rozwija się prawidłowo, też może mieć problemy ze słuchem fonemowym.  

Słuch fizyczny i fonemowy to dwie różne rzeczy. Słuch fonemowy kształtuje się już w dzieciństwie wraz z kolejnymi okresami rozwoju mowy, tj. okresem krzyku, głużenia, gaworzenia, wyrazu i zdania. 

Zaburzenia słuchu fonemowego 

Zaburzenia słuchu fonemowego powodują trudności w odróżnianiu od siebie dźwięków mowy, a także brak stabilności wzorców słuchowych poznanych głosek. Takie dziecko będzie mieć kłopot w odróżnianiu słów, np. kasa-kasza, półka-bułka, szycie-życie, co skutkuje nie tylko trudnościami w odróżnianiu od siebie słów, ale też błędami w pisowni. Zaburzenia słuchu fonemowego mogą być przyczyną występowania problemów rozwojowych u dziecka: 

• zaburzenia rozumienia nawet krótkich poleceń; 
• opóźniony rozwój mowy (ORM); 
• mowa bezdźwięczna; 
• trudności w czytaniu i pisaniu (dysgrafia, dysleksja); 
• literowanie; 
• zjadanie końcówek wyrazów; 
• problemy z tabliczką mnożenia; 
• trudności w zapamiętywaniu szeregów, takich jak dni tygodnia, miesiące.  

Bywają sytuacje, że zaburzenia słuchu fonemowego, które niosą za sobą wiele konsekwencji dla dziecka, są skutkiem niedosłuchu, dlatego tak ważne jest wcześniejsze badanie słuchu. 

Jakie mogą być przyczyny zaburzeń słuchu fonemowego? 

Przyczyn zaburzeń słuchu fonemowego może być wiele i nie muszą być one oczywiste. Do najczęściej wymienianych powodów tego zaburzenia zalicza się: 

• czynniki dziedziczne; 
• uszkodzenia mózgu; 
• czynniki środowiskowe; 
• choroby uszu, wady anatomiczne; 
• niepełnosprawność intelektualną. 

Badanie słuchu fonemowego 

Celem badania słuchu fonemowego jest sprawdzenie umiejętności różnicowania i identyfikowania głosek, a także umiejętność przeprowadzenia analizy i syntezy głosek i sylab. Zadania, które dziecko wykonuje w trakcie badania, to: 

• różnicowanie słuchowe głosek o zbliżonych cechach (głoski różnicuje się zarówno w izolacji, jak i sylabach czy wyrazach); 
• analiza słuchowa słów; 
• synteza słuchowa słów. 

Warto również wykonać przesiewowe badanie słuchu lub obiektywne badanie słuchu fonemowego DFF, jednak w tym drugim przypadku dziecko musi ukończyć 6 lat, ponieważ badanie to wymaga współpracy ze specjalistą. 

Ćwiczenia słuchu fonemowego 

Nadrzędnym celem ćwiczeń słuchu fonemowego jest rozwijanie umiejętności różnicowania głosek, które różnią się jedną cechą dystynktywną (dźwięczność-bezdźwięczność itd.). Istnieje wiele sposobów, dzięki którym można ćwiczyć słuch fonemowy, np.: 

• dzielenie wyrazów na sylaby, połączone z klaskaniem; 
• literowanie słów; 
• identyfikowanie po dźwiękach, np. zwierząt, pojazdów, ludzi; 
• wskazywanie kierunku, z którego pochodzi dźwięk; 
• rozpoznawanie dźwięków głośnych i cichych, długich i krótkich; 
• rymowanie; 
• wskazywanie obrazków, których nazwy rozpoczynają się na konkretną głoskę, np. a – auto; 
• nauka wierszyków i piosenek na pamięć; 
• układanie wyrazów z rozsypanki literowej; 
• wskazywanie pierwszej sylaby w wyrazie; 
• wskazywanie ostatniej sylaby w wyrazie. 

Prawidłowe funkcjonowanie słuchu fonemowego jest jednym z czynników branych pod uwagę podczas sprawdzania gotowości szkolnej dziecka. W związku z tym tak ważne jest szybkie wychwycenie zaburzeń i wprowadzenie terapii. Jeśli masz wątpliwości lub nurtują Cię pytania związane ze słuchem fonemowym Twojej pociechy, wybierz się na konsultację logopedyczną.

Przeczytaj również:
Rozwój reakcji słuchowych – na czym polega?