Wysoki cholesterol. Jakie są przyczyny i objawy? Jak go obniżyć?

Czy cholesterol jest nam potrzebny? 

Cholesterol jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Lipid ten jest syntetyzowany głównie w wątrobie i jelitach. Może być też dostarczany wraz z pożywieniem. Wyróżniamy dwa rodzaje cholesterolu: „dobry” – HDL (ang. high-density lipoprotein) oraz „zły” – LDL (ang. low-density lipoprotein). LDL transportuje cholesterol do komórek, natomiast HDL przenosi ten lipid do wątroby, gdzie następuje jego rozkład. Przez to następuje obniżenie jego stężenia w surowicy krwi. 

Cholesterol pełni wiele istotnych funkcji:

• bierze udział w produkcji niektórych hormonów i witaminy D,
• wchodzi w skład błon komórkowych,
• jest składnikiem żółci,
• buduje osłonki włókien nerwowych.

Jednak jego nadmiar, zwłaszcza frakcji LDL, jest niebezpieczny dla zdrowia. Dlatego też ważne jest utrzymywanie odpowiedniego poziomu cholesterolu. 

Wysoki cholesterol – kto jest narażony? 

Znane są dwie główne przyczyny podwyższonego poziomu cholesterolu we krwi. W przypadku hipercholesterolemii pierwotnej przyczyną jest mutacja genetyczna. Natomiast w hipercholesterolemii wtórnej powody są inne, niezwiązane z występowaniem rodzinnym choroby. Hipercholesterolemia pierwotna jest chorobą dziedziczną. Znacznie częściej występuje hipercholesterolemia wtórna spowodowana przez innego rodzaju czynniki.

Wyróżniamy następujące przyczyny występowania hipercholesterolemii wtórnej:

• jako efekt uboczny przyjmowania niektórych leków (tiazydowe leki moczopędne, kortykosteroidy, progestageny i inhibitory proteaz stosowanych w leczeniu zakażeniem wirusem HIV); 
• występowanie innej choroby, m.in. niedoczynności tarczycy, zespołu metabolicznego, choroby autoimmunologicznej (np. tocznia, reumatoidalnego zapalenia stawów), cukrzycy, chorób wątroby; 
• prowadzenia niezdrowego trybu życia, przede wszystkim zbyt kaloryczna, tłusta, wysokoprzetworzona dieta, brak aktywności fizycznej i stosowanie używek (alkohol, papierosy).

W hipercholesterolemii podwyższeniu ulega poziom cholesterolu całkowitego, co jest spowodowane zwłaszcza podwyższeniem frakcji LDL. W Polsce podwyższony poziom tego lipidu występuje u około 61% osób dorosłych. Pośród nich ponad połowa osób nie wie, że jest chorych, a jedynie 8% jest skutecznie leczonych.

Objawy podwyższonego cholesterolu

Podwyższony poziom cholesterolu na początku nie daje żadnych objawów. Hipercholesterolemia wtórna jest zazwyczaj odkrywana przypadkowo przy okazji innych badań lub po groźnym incydencie sercowo-naczyniowym. Ta postać choroby objawia się najczęściej w wieku dorosłym.

Natomiast objawy hipercholesterolemii pierwotnej mogą wystąpić już u dzieci. W zaawansowanym stadium choroby mogą pojawić się poważne powikłania, takie jak choroba wieńcowa oraz niedokrwienie narządów ciała, które mogą doprowadzić do udaru lub zawału serca. Ostatecznie może to doprowadzić do śmierci. Często pojawia się także ból i zapalenie ścięgien, a także kępki żółte, będące złogami cholesterolu zmagazynowanymi pod skórą. Może pojawić się także rąbek starczy rogówki, który jest białą obwódką wokół tęczówki oka powstałą na skutek odkładania się lipidów. 

Wskazania do badania cholesterolu – jakie są? 

Specjaliści zalecają badanie poziomu cholesterolu wszystkim kobietom powyżej 45. roku życia oraz mężczyznom powyżej 35. roku życia. Po ukończeniu 50 lat badanie powinno być powtarzane co dwa lata. Jeśli natomiast wynik był nieprawidłowy, analizę powinno się powtarzać nawet co pół roku. Warto jednak rozważyć wcześniejsze wykonanie badania.

Pierwszy raz poziom cholesterolu można zbadać po 20. roku życia i powtarzać badania co 5 lat.

Jest to jedno z podstawowych badań diagnostycznych i w przypadku jakichkolwiek nieprawidłowości można od razu rozpocząć odpowiednią terapię. 

Poziom cholesterolu niezależnie od wieku powinny stale kontrolować:  

• osoby z nadwagą i otyłością; 
• osoby przewlekle chore (np. na cukrzycę czy nadciśnienie);
• palacze;  
• osoby, u których w rodzinie występowała hipercholesterolemia rodzinna. 

Kiedy mówimy o zbyt wysokim poziomie cholesterolu? 

W Europie główną przyczynę przedwczesnej śmierci stanowią schorzenia układu sercowo-naczyniowego i ich powikłania. Z tego powodu Europejskie Towarzystwo Kardiologiczne (European Society of Cardiology – ESC) ustaliło prawidłowe normy lipidów, których utrzymywanie ogranicza ryzyko rozwoju chorób zagrażających życiu. W 2019 zostały one podtrzymane przez to samo stowarzyszenie. Normy cholesterolu u osób dorosłych zależą od płci oraz współwystępowania chorób przewlekłych. 

Prawidłowy poziom cholesterolu całkowitego (TC) u zdrowej dorosłej osoby powinien wynosić poniżej 190 mg/dl (5 mmol/l).

W przypadku występowania chorób współistniejących (np. cukrzyca, choroba wieńcowa) lub u osób w grupie podwyższonego ryzyka wystąpienia incydentów sercowo-naczyniowych wartość ta powinna wynosić poniżej 175 mg/dl (4,5 mmol/l).  

Odpowiedni poziom cholesterolu LDL u osób zdrowych wynosi poniżej 115 mg/dl (3 mmol/l). U osób z grupy umiarkowanego ryzyka wystąpienia incydentów sercowo-naczyniowych powinien wynosić poniżej 100 mg/dl, u osób z chorobami współistniejącymi mniej niż 70 mg/dl, u osób z bardzo wysokim ryzykiem zdarzeń kardiologicznych – poniżej 55 mg/dl, natomiast u osób z dwoma incydentami w ciągu 2 lat (grupa ekstremalnego ryzyka) – mniej niż 40 mg/dl. Poziom cholesterolu HDL powinien natomiast wynosić powyżej 40 mg/dl u mężczyzn i 45 mg/dl u kobiet. 

Wszystkie wyniki badań poziomu cholesterolu skonsultuj z lekarzem. Oceni on, czy do zredukowania zbyt wysokiego poziomu tego lipidu wystarczy jedynie zmiana trybu życia, czy niezbędne będzie wprowadzenie odpowiedniej farmakoterapii.

Jakie choroby może spowodować wysoki cholesterol?  

Podwyższony poziom cholesterolu to przyczyna występowania wielu poważnych chorób. Zbyt duża ilość tego tłuszczu we krwi może być powodem odkładania się blaszki miażdżycowej w ściankach naczyń krwionośnych.

Miażdżyca może natomiast doprowadzić do:

• choroby wieńcowej,
• udaru,
• zawału serca,
• niedokrwienia kończyn,
• chromania przestankowego,
• zawału krezki,
• zapalenia trzustki.

Są to dolegliwości zdrowotne, które potencjalnie mogą okazać się poważnym zagrożeniem dla zdrowia, a czasem nawet życia. Cholesterol jest również składnikiem kamieni żółciowych odkładających się w drogach żółciowych.

Leczenie wysokiego poziomu cholesterolu – jak przebiega? 

Leczenie opiera się na zmianie trybu życia oraz wprowadzeniu leczenia farmakologicznego. W niektórych przypadkach stosuje się także inne metody. Zmiana trybu życia polega głównie na modyfikacji diety i zwiększeniu aktywności fizycznej. Podstawą jest ograniczenie tłuszczów pochodzenia zwierzęcego. Osoba chora powinna unikać spożywania czerwonego mięsa, tłustego nabiału, smalcu, masła i żółtek jaj. Nie powinna także spożywać wysoko przetworzonych produktów i słodyczy, które są źródłem tłuszczów trans mających szczególnie zły wpływ na poziom lipidów w organizmie. Wskazane jest także unikanie spożywania alkoholu.  

Należy wybierać pokarmy zawierające wielonienasycone kwasy tłuszczowe, które znajdują się m.in. w rybach lub orzechach, a także chude mięso, np. drób. Powinno się także zwiększyć ilość błonnika w diecie poprzez spożywanie większej ilości świeżych warzyw i owoców. Udowodniono, że aktywność fizyczna pobudza enzymy pomagające usuwać poziom „złego” cholesterolu z organizmu. Dlatego też regularny ruch przyczynia się do zmniejszenia poziomu tego lipidu. Wskazane jest co najmniej 30 minut aktywności fizycznej dziennie minimum 5 razy w tygodniu. Najbardziej zalecany rodzaj ruchu to szybki chód, jazda na rowerze lub bieganie. Osoba chora powinna zrezygnować z palenia papierosów. Badania udowodniły, że zerwanie z nałogiem zwiększa poziom „dobrego” cholesterolu HDL.  

Ważne, aby zdrowy tryb życia był utrzymywany przez całe życie pacjenta.

W przypadku gdy modyfikacja stylu życia nie przynosi pożądanych efektów, wprowadza się terapię farmakologiczną. Także w przypadku podwyższonego ryzyka incydentów sercowo-naczyniowych z reguły od razu wprowadza się farmakoterapię. 

Do leczenia hipercholesterolemii stosuje się następujące leki oraz grupy leków: 

• Statyny – do tej grupy należą: atorwastatyna, rosuwastatyna, simwastatyna, fluwastatyna, lowastatyna, pitawastatyna, prawastatyna. Leki te są najczęściej wprowadzane w pierwszej kolejności, kiedy zmiana stylu życia nie przynosi oczekiwanych rezultatów. Statyny hamują aktywność enzymu HMG-CoA, powodując zmniejszenie syntezy cholesterolu w wątrobie. Zwiększa się równocześnie ilość receptorów dla frakcji LDL, przez co dochodzi do wzmożonego wychwytu tego lipidu i obniżenia jego stężenia w surowicy krwi. Statyny zwiększają także poziom HDL. 
• Ezetymib – związek hamuje wchłanianie cholesterolu w jelicie, powodując zmniejszenie stężenia cholesterolu całkowitego i spadek ilości „złego” cholesterolu. 
• Fibraty (pochodne kwasu fibrynowego) – mechanizm działania tej grupy leków jest związany z aktywacją receptorów PPAR-alfa (ang. peroxisome proliferator activated receptor alfa). Prowadzi to do modyfikacji aktywności genów odpowiedzialnych za metabolizm lipoprotein. W konsekwencji zmniejsza się poziom triglicerydów, a także VLDL (ang. very-low density lipoprotein), z którego powstaje frakcja LDL oraz w niewielkim stopniu bezpośrednio obniżają poziom „złego cholesterolu”. Zwiększa się równocześnie poziom „dobrego” cholesterolu HDL. 
• Żywice jonowymienne (leki wiążące kwasy żółciowe) – do tej grupy należą kolesewelam, kolestypol i kolestyramina. Leki te hamują wchłanianie kwasów żółciowych w jelicie oraz nasilają wydalanie ich z kałem. Zwiększona utrata tego związku powoduje zwiększoną syntezę kwasów żółciowych z endogennego cholesterolu, co w efekcie powoduje zmniejszenie jego stężenia w surowicy krwi.
• Inhibitory PCSK9 – w 2015 roku zostały zarejestrowane dwa nowe leki zmniejszające stężenie lipidów we krwi – ewolokumab i alirokumab. Są to przeciwciała monoklonalne klasy IgG. Powodują zmniejszenie stężenia frakcji LDL i są wykorzystywane głównie w terapii hipercholesterolemii pierwotnej. 

Na początku zwykle stosuje się monoterapię, czyli leczenie jednym lekiem. W przypadku niedostatecznego obniżenia poziomu cholesterolu można wprowadzić terapię skojarzoną z wykorzystaniem kilku substancji, jednak może wiązać się to ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia skutków ubocznych. 

Czy sama zmiana diety wystarczy, aby obniżyć wysoki cholesterol? 

Sposób leczenia hipercholesterolemii jest ustalany na podstawie poziomu cholesterolu całkowitego, LDL oraz ryzyka powikłań sercowo-naczyniowych. W łagodnych przypadkach wystarczająca może okazać się zmiana trybu życia, w cięższych może to nie wystarczyć i konieczne jest wprowadzenie leczenia farmakologicznego. Szczególnie dotyczy to hipercholesterolemii pierwotnej, gdzie poziom cholesterolu jest ciągle podwyższany mimo odpowiedniej diety i aktywności fizycznej. 

Jakie są inne sposoby na obniżenie podwyższonego cholesterolu? 

W przypadku bardzo podwyższonego poziomu LDL (powyżej 200 mg/dl u osób z chorobami sercowo-naczyniowymi lub powyżej 300 mg/dl bez obciążeń) lekarz może zalecić wykorzystanie aferezy LDL. Tę metodę stosuje się jedynie przy niepowodzeniu obniżenia poziomu frakcji LDL innymi sposobami. Zabieg ten polega na oczyszczeniu krwi z frakcji LDL cholesterolu nawet o 60-80%. Minusem tej metody jest koszt zabiegu oraz częstotliwość jego wykonywania (afereza powinna być powtarzana co 1-2 tygodnie).

Również niektóre pokarmy mają właściwości obniżające poziom cholesterolu. Należą do nich:  

• awokado,  
• siemię lniane,  
• czosnek,  
• babka płesznik,  
• grzyby shitake, 
• płatki owsiane.  

Jednak spożywanie tych pokarmów może mieć tylko działanie wspomagające i nie może zastąpić odpowiedniej, zbilansowanej diety lub stosowania leków.

Przeczytaj również:
Cholesterol całkowity. Badanie, wyniki, normy i interpretacja