Malaria. Jak się objawia? Czy jest zaraźliwa?

Malaria – co to jest? Przyczyny malarii

Malaria to choroba zakaźna występująca w krajach tropikalnych i subtropikalnych. Wywołują ją pierwotniaki z pięciu gatunków rodzaju Plasmodium spp. Za największe ryzyko infekcji o ciężkim przebiegu, a nawet zgonu odpowiada Plasmodium falciparum, czyli zarodziec sierpowaty. 

Rezerwuarem choroby jest człowiek oraz małpy zależnie od gatunku zarodźca. Wektorem są natomiast komary widliszki rodzaju Anopheles, a konkretnie ich samice. 

Do zarażenia człowieka dochodzi podczas ukłucia przez samicę komara widliszka. Wraz z jej śliną do krwi dostają się zarodźce w stadium sporozoita. Sporozoity w pewnej części są niszczone przez komórki układu odpornościowego, część z nich zaś dociera do wątroby. W wątrobie sporozoity dojrzewają przez około 1-2 tygodnie.  

Kto jest narażony na zachorowanie na malarię? 

Najwięcej zakażeń obserwuje się w Afryce Subsaharyjskiej. Choroba praktycznie nie występuje w krajach Europy, w tym w Polsce, jednak odnotowywane są w nich przypadki zaimportowane z rejonów endemicznych oraz rzadkie przypadki tak zwanej „malarii lotniskowej”, występującej w okolicy lądowania samolotów lub cumowania statków, na których pokładzie zostają przetransportowane komary. 

Na ciężki przebieg choroby narażeni są szczególnie podróżni, którzy nie zetknęli się wcześniej z chorobą, a także kobiety ciężarne, niemowlęta i małe dzieci.  

Malaria – objawy 

Czas od zakażenia do pojawienia się objawów jest zależny od gatunku Plasmodium i wynosi zwykle od 12 do 35 dni. Czasem objawy mogą pojawić się już po 7 dniach. 

Objawy malarii są kojarzone z cyklicznością występowania. I rzeczywiście, w większości przypadków są one wyzwalane w stałych odstępach czasowych przez uwolnienie merozoitów z rozpadających się krwinek. Od długości przerw pomiędzy rzutami gorączek pochodzą też niekiedy stosowane określenia postaci klinicznych malarii – trzeciaczka i czwartaczka. 

Ciężkość objawów malarii zależy od stopnia zainfekowania organizmu przez zarodźce.

Najważniejsze objawy malarii to: 

• gorączka – typowo wzrost temperatury następuje szybko, osiągając wysokie wartości, nawet przekraczające 40°C, a po kilku godzinach zaczyna spadać lub nawet ustępuje całkowicie; w większości przypadków gorączka występuje w stałych odstępach czasowych,
• dreszcze towarzyszące gorączce, 
• niepokój i pobudzenie psychoruchowe również w czasie gorączki,
• silne poty w czasie gorączki,
• bóle głowy, 
• bóle mięśni, 
• osłabienie i złe samopoczucie. 

W trakcie choroby mogą występować również: 

• nudności i wymioty, 
• bóle brzucha, 
• biegunka, 
• żółtaczka, 
• niedokrwistość, 
• kaszel, 
• tachykardia (przyspieszone bicie serca związane z gorączką, anemią lub odwodnieniem). 

U pacjentów dotkniętych ciężką malarią mogą wystąpić: 

• głęboka anemia, 
• zaburzenia świadomości, 
• napady drgawkowe, 
• niewydolność nerek, 
• niewydolność wątroby, 
• niewydolność oddechowa, 
• zaburzenia kwasowo-zasadowe (kwasica), 
• obrzęk płuc, 
• krwawienia, 
• wstrząs. 

W przypadku mieszkańców stref endemicznego występowania malarii, narażonych na wielokrotny kontakt z zarodźcem, zakażenie może przebiegać skąpoobjawowo lub nawet bezobjawowo. 

Co robić w razie wystąpienia objawów malarii? 

Jeśli wracasz z obszarów występowania malarii i obserwujesz u siebie objawy infekcji, takie jak gorączka, dreszcze, poty, bóle mięśni, bóle głowy i osłabienie, pilnie skonsultuj się z lekarzem. Opóźnienie rozpoznania i leczenia malarii, szczególnie w przypadku osób nieuodpornionych, podróżujących do krajów jej występowania, stwarza ryzyko szybkiego pogorszenia stanu zdrowia.

Malaria to poważna choroba, mogąca zakończyć się nawet zgonem. 

Optymalnym miejscem dla diagnostyki i leczenia choroby, z uwagi na specyficzne badanie parazytologiczne stosowane w diagnostyce oraz niską dostępność leków na malarię w Polsce, są kliniki chorób tropikalnych i niektóre oddziały chorób zakaźnych. 

Rozpoznanie malarii 

Podejrzenie malarii lekarz wysuwa na podstawie objawów chorobowych i wywiadu wskazującego na możliwość kontaktu z przenoszącymi ją komarami. Potwierdzenie wymaga jednak wykonania specyficznych testów. 

Najczęściej stosowanym w diagnostyce malarii badaniem jest badanie parazytologiczne – rozmaz krwi włośniczkowej, z barwieniem metodą Giemsy. Pozwala on w ocenie mikroskopowej na rozpoznanie morfologiczne gatunku zarodźca, jakim zakażony jest pacjent, a także na określenie intensywność inwazji, czyli parazytemii. Są to bardzo istotne dane, gdyż pozwalają na wstępie zidentyfikować chorych zakażonych najzjadliwszymi gatunkami, a także są istotne w doborze terapii. 

Innymi badaniami stosowanymi w niektórych przypadkach w diagnostyce malarii są: 

• wykrywające antygen zarodźca szybkie testy immunochromatograficzne – ich zaletą jest odróżnienie P. falciparum od innych gatunków; nie pozwalają one jednak na identyfikację pozostałych gatunków oraz nie umożliwiają oceny parazytemii; 
• wysokoczułe badania molekularne metodą PCR, pozwalające na identyfikację zarodźca, jednak nie umożliwiające oceny parazytemii; rzadko wykonywane; 
• badania molekularne – amplifikacja DNA metodą LAMP; podobnie jak PCR pozwala na identyfikację zarodźca, nie umożliwiając jednak oceny parazytemii; również rzadko stosowana. 

Badaniem, które nie znajduje zastosowania w diagnostyce malarii, a wykorzystywane jest jedynie w celu potwierdzenia jej przebycia jest badanie serologiczne wykrywające obecność specyficznych przeciwciał. 

Czy malaria jest zaraźliwa?

Malarią nie można się zarazić od osoby chorej drogą kropelkową, ani przez dotyk. W wyjątkowych wypadkach zakażenie można przenieść z osoby chorej na zdrową poprzez transplantację narządów lub przetoczenie krwi. Istnieje też ryzyko zakażenia w okresie ciąży, z chorej matki na dziecko.

Czy malaria jest uleczalna?

Leczenie malarii jest uzależnione od ciężkości jej przebiegu, a także od gatunku zarodźca, jaki jest odpowiedzialny za infekcję. 

Podstawą są leki przeciwmalaryczne. W przypadku infekcji ciężkich stosowane są one w formie dożylnej co najmniej przez dobę, a następnie doustnie. W infekcjach lżejszych – w formie doustnej. Istnieje wiele leków przeciwmalarycznych, a ich dobór zależy od stanu chorego, gatunku zarodźca, a także ewentualnej lekooporności. Lekooporność najczęściej obserwuje się w infekcjach wywoływanych przez P. falciparum.  

Światowa Organizacja Zdrowia zaleca leczenie za pomocą kombinacji kilku leków opartych na pochodnych artemizyny, tzw. ACT. 

W Polsce leki przeciwmalaryczne są trudno dostępne, a chorzy leczeni są zwykle w ośrodkach medycyny tropikalnej. W leczeniu gorączki stosuje się preparaty przeciwgorączkowe. 

U pacjentów w ciężkim stanie wymagane są często również inne procedury terapeutyczne. Chorych nawadnia się dożylnie. W ciężkiej niedokrwistości stosuje się przetoczenia preparatów krwiopochodnych. Ciężka niewydolność nerek wymaga leczenia nerkozastępczego – dializy. Niewydolność oddechowa może wymagać respiratoroterapii. We wstrząsie stosuje się wlewy amin presyjnych, by utrzymać krążenie krwi. 

Odpowiednia terapia lekami antymalarycznymi i leczenie wspomagające zwykle pozwalają na całkowite wyleczenie. W ciężkich przypadkach choroby śmiertelność pomimo leczenia sięga nawet 20%. U niektórych chorych, którzy przebyli ciężką infekcję mogą występować trwałe powikłania, np. neurologiczne, a wśród nich upośledzenie pamięci czy zaburzenia nastroju. 

W przypadku gatunków zarodźca wytwarzających hipnozoity pozostające w komórkach wątroby przez długi czas bardzo ważne jest zastosowanie leków aktywnych wobec tych form Plasmodium. Pozwala to na ich wyeliminowanie i uniknięcie nawrotu choroby. 

Co robić, aby uniknąć zachorowania na malarię? 

Profilaktyka malarii to proces, na który składają się metody niefarmakologiczne i farmakologiczne. Jeśli planujesz zagraniczną podróż, koniecznie zapoznaj się z mapą występowania choroby.

W czasie podróży:

• unikaj przebywania na otwartym powietrzu w godzinach największej aktywności komarów, czyli od zapadnięcia zmierzchu do świtu, 
• unikaj terenów nad zbiornikami wodnymi (jeziora, oazy, rzeki), które stanowią miejsca nasilonego namnażania komarów, 
• noś odzież z długim rękawem i długimi nogawkami, 
• w pomieszczeniach upewnij się, że w oknach i kratkach wentylacyjnych są siatki niepozwalające na dostęp owadów, a w pomieszczeniach nie ma nieszczelności np. pod drzwiami, 
• śpij w łóżku wyposażonym w moskitiery, a w przypadku campingu np. w hamaku wyposażonym w gęstą siatkę, 
• stosuj repelenty z DEET w stężeniu 30-50% lub ikarydyną 20%. 

W profilaktyce farmakologicznej stosuje się leki przeciwmalaryczne. Dostępnych jest kilka preparatów. Wszystkie trzeba stosować przez pewien okres przed podróżą, w czasie jej trwania oraz przez pewien okres po powrocie. Najczęściej zalecanym ze względu na najmniejszą liczbę działań niepożądanych jest tabletka łączona atokwanon/proguanil, którą stosuje się raz dziennie 1-2 dni przed podróżą, przez czas jej trwania oraz 7 dni po powrocie. 

Malaria – szczepionka

WHO zatwierdziła do stosowania dwie szczepionki przeciwko malarii m.in. w Ghanie, Nigerii i Burkina Faso. Szczepionki te nie są jeszcze rozpowszechnione na całym świecie, ponieważ główne zapotrzebowanie na nie mają kraje afrykańskie. Szczepionki zostały dopuszczone do użycia, ale są ściśle monitorowane pod kątem skuteczności, występowania działań niepożądanych.

W Polsce nie ma dostępnej szczepionki przeciwko malarii. 

Przeczytaj również:
Borelioza. Jak rozpoznać wczesną infekcję po ukąszeniu kleszcza?