Witamina K. Jakie są skutki niedoboru?

Witamina K – charakterystyka

Witamina K została odkryta w 1935 r. przez Henryka Dama, który osiem lat później wraz z Edwardem Doisy otrzymał za to Nagrodę Nobla w dziedzinie medycyny.

Witamina K nie jest jednorodną substancją, lecz grupą związków. Do naturalnie występujących form zaliczamy witaminę K1 (filochinon) syntetyzowaną w roślinach oraz witaminę K2 (menachinon), która jest produkowana przez bakterie w jelicie cienkim. Z kolei syntetyczną formą witaminy K jest menadion (K3), który charakteryzuje się większą przyswajalnością niż jej naturalne formy.

Witamina K jest wchłaniana w jelicie cienkim przy udziale żółci i transportowana do układu chłonnego. Następnie poprzez układ krwionośny dociera do tkanek i narządów: wątroby, kości, nerek, mózgu, serca i trzustki. Witamina K1 absorbowana jest w 30-70% z jego całkowitej zawartości w pożywieniu, natomiast witamina K2 produkowana przez bakterie jelitowe wykazuje niemalże stuprocentową biodostępność.

Skąd czerpać witaminę K?

Zapotrzebowanie na witaminę K jest trudne do określenia. Przyjmujemy, że u dorosłej osoby wynosi ono nawet kilka miligramów na dobę. Źródłem witaminy K jest jej synteza przez bakterie jelitowe, a niedobory możemy uzupełnić poprzez odpowiednio skomponowaną dietę.

Dobowe zapotrzebowanie na witaminę K według Norm Instytutu Żywności i Żywienia wynosi:

• 5 μg – niemowlęta do 6. miesiąca życia,
• 8,5 μg – niemowlęta do 1. roku życia, 
• 15-25 μg – dzieci od 1 do 9 lat, 
• 40-65 μg – młodzież do 18 lat, 
• 65 μg – mężczyźni, 
• 55 μg – kobiety.

Poniższa tabela przedstawia zawartość witaminy K w wybranych produktach spożywczych:

W uzupełnieniu niedoborów witaminy K w organizmie może również pomóc odpowiednia suplementacja.

Witamina K – funkcje i konsekwencje niedoboru

Główną funkcją witaminy K jest udział w syntezie protrombiny i czynników krzepnięcia krwi oraz utrzymanie prawidłowej gospodarki wapniowej w organizmie. Witamina K jest magazynowana w organizmie jedynie w znikomych ilościach, dlatego szybko odczuwamy skutki jej niedoboru.

Istnieją doniesienia sugerujące związek między niedoborem witaminy K, a ryzykiem wystąpienia nowotworu lub chorób układ krwionośnego i serca. Mechanizm ten tłumaczony jest ochronnym działaniem witaminy K zapobiegającym zwapnieniu naczyń krwionośnych i utracie ich elastyczności.

Skutkami niedoboru witaminy K mogą być:

• nieprawidłowa krzepliwość krwi,
• krwawienia (w tym zagrażająca życiu choroba krwotoczna u noworodków),
• trudne gojenie ran,
• obfite i przedłużające się miesiączki,
• osteoporoza i nieprawidłowa mineralizacja kości,
• zwapnienie naczyń krwionośnych,
• choroby serca i układu krwionośnego.

Witamina K a mocne kości

Do niedawna uważano, że niedobór witaminy K związany jest jedynie z nieprawidłową krzepliwością krwi. Obecnie wiadomo, że witamina ta jest ważnym czynnikiem regulującym metabolizm kostny, co przekłada się na prewencję osteoporozy.

Według najnowszych badań naukowych, połączenie witamin D i K może przynosić większą korzyść niż osobna suplementacja.

Witamina D uczestniczy we wchłanianiu wapnia z przewodu pokarmowego i w procesie wchłaniania tego pierwiastka do kości. Z kolei witamina K jest niezbędna do aktywacji osteokalcyny, białka wiążącego wapń w kościach. Badanie z 2017 r. wykazało, że suplementacja witaminą D i K2 przez 12 miesięcy zwiększyła gęstość mineralną kości u kobiet po menopauzie. Inne badanie z 2019 r. wykazało, że suplementacja witaminą D i K2 przez 2 lata zmniejszyła ryzyko złamań kości u osób z osteoporozą. Potrzebne są jednak dalsze badania, aby potwierdzić te wyniki.

Niedobór witaminy K – grupy ryzyka

Na konsekwencje braku witaminy K szczególnie narażone są noworodki (ze względu na jałowość układu pokarmowego).

U dorosłych radykalne obniżenie stężenia witaminy K występuje u osób niedożywionych, często hospitalizowanych i stosujących antybiotykoterapię.

W grupie ryzyka znajdują się też pacjenci, którzy cierpią na:

• zespół złego wchłaniania,
• celiakię,
• częste biegunki,
• cholestazę,
• choroby zapalne jelit,
• przewlekłe zapalenie trzustki,
• mukowiscydozę,
• choroby wątroby.

Czy można przedawkować witaminę K?

Nie tylko niedobory witamin bywają niebezpieczne dla organizmu. Zbyt duża ilość dostarczanych witamin zaburza metabolizm i prowadzi do poważnych konsekwencji zdrowotnych.

Nadmiar witaminy K może powodować:

• nadmierną potliwość i uczucie gorąca,
• rozpad czerwonych krwinek,
• niedokrwistość,
• żółtaczkę i uszkodzenia tkanki mózgowej u niemowląt.

Witamina K a choroba krwotoczna noworodka

Bezpośrednio po porodzie jelita noworodków nie są jeszcze zasiedlone przez korzystne szczepy bakteryjne. Z tego względu nie dochodzi do endogennej produkcji witaminy K, co może powodować niezwykle niebezpieczne krwawienia z niedoboru witaminy K (VKDB; Vitamin K Deficiency Bleeding) zwane również chorobą krwotoczną.

Choroba krwotoczna może wystąpić u 1 na 400 dzieci. Ryzyko wystąpienia VKDB rośnie, jeśli u kobiety w ciąży zdiagnozowano choroby jelit, nastąpił poród zabiegowy, zdiagnozowano cholestazę lub mukowiscydozę u dziecka.

Wyróżniamy 3 postacie choroby krwotocznej:

• wczesną – w 1. dobie życia,
• klasyczną – między 2. a 7. dobą,
• późną – nawet do 6. miesiąca życia.

W przebiegu choroby mogą wystąpić krwawienia śródczaszkowe lub do narządów wewnętrznych, np. do płuc, przewodu pokarmowego czy dróg moczowych. Niestety, krwawienia z niedoboru witaminy K są bezpośrednim zagrożeniem życia z wysokim wskaźnikiem śmiertelności.

Obecnie powszechnie stosowana jest profilaktyka choroby krwotocznej, w ramach której wszystkim noworodkom donoszonym podaje się jednorazowo domięśniowo 1 mg witaminy K bezpośrednio po porodzie (w ciągu 6 godzin).

Jeśli rodzice nie dostosują się do aktualnych standardów, lekarze zalecają podanie noworodkowi witaminy K doustnie, by zmniejszyć ryzyko wystąpienia choroby krwotocznej. W takim wypadku wskazana jest doustna suplementacja 2 mg witaminy K w czasie pierwszego karmienia, a następnie 1 mg tygodniowo przez 3 miesiące u dzieci karmionych piersią. W przypadku karmienia mlekiem modyfikowanym nie trzeba po jednorazowym podaniu 2 mg witaminy K stosować dodatkowej suplementacji, gdyż mieszanki zawierają tę witaminę w swoim składzie. Dawka, data i droga podania powinna być odnotowana w książeczce zdrowia dziecka.

Rodzice, którzy nie wyrażają zgody na jakiekolwiek podanie witaminy K u noworodka powinni być jasno poinformowani o możliwych skutkach swojej decyzji. Wszystkie wytyczne są zgodne ze stanowiskiem Konsultanta Krajowego w dziedzinie Pediatrii i Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Pediatrycznego dotyczących profilaktyki krwawienia z niedoboru witaminy K u noworodków i niemowląt. Zalecenia te obowiązują od 2007 r., a w 2016 r. zostały zaktualizowane i zweryfikowane zgodnie z przeglądem bieżącego piśmiennictwa naukowego.