Zespół jelita drażliwego. Jak go leczyć?

Zespół jelita drażliwego – co to jest?  

Zespół jelita drażliwego (IBS – irritable bowel syndrome) to przewlekła choroba układu pokarmowego. Cierpi na nią ok. 20% populacji krajów zachodnich. Osoby dotknięte tym schorzeniem są najliczniejszą grupą pacjentów zgłaszających się do gastrologa.  

W przewodzie pokarmowym osoby chorej na IBS toczy się przewlekły stan zapalny. Nawet kilka lat przed wystąpieniem pierwszych objawów dochodzi do hiperplazji, czyli rozrostu komórek enterochromafinowych. Ich najważniejszym zadaniem jest regulacja perystaltyki jelit i wydzielanie neuroprzekaźników. Za ich pomocą jelita komunikują się z naszym mózgiem. To właśnie one są odpowiedzialne za 90% całościowej produkcji serotoniny (hormonu szczęścia).  

Serotonina wpływa na nastrój, koncentrację, pamięć, apetyt, popęd seksualny i jakość snu. Nic więc dziwnego, że zaburzenia jelitowe w ogromnym stopniu wpływają na nasz ogólny dobrostan. Serotonina reguluje również motorykę przewodu pokarmowego i pracę wydzielniczą trzustki. W organizmie chorego mamy do czynienia z nadprodukcją tego neuroprzekaźnika i obecnością cytokin powstających w procesie zapalnym. Oba te czynniki przyczyniają się do wystąpienia uciążliwych objawów chorobowych. 

Zespół jelita drażliwego – objawy 

• Biegunka – jeśli jest dominującym objawem, mówimy o postaci biegunkowej IBS; występuje ona najczęściej i dotyczy 40% chorych; stolców jest wiele i mają małą objętość, a wypróżnienia często występują po posiłkach; po wypróżnieniu chory odczuwa ulgę w dolegliwościach; 
• zaparcia – gdy stanowią główny problem, mamy do czynienia z postacią zaparciową IBS; stwierdza się ją w 15% przypadków; częściej występuje u kobiet; 
• naprzemienne biegunki i zaparcia – to postać mieszana IBS; 
• ból brzucha o zmiennej intensywności – najczęściej występuje po lewej stronie podbrzusza (70% przypadków); 
• wymioty; 
• wzdęcia; 
• nadmierne oddawanie gazów; 
• wczesne uczucie pełności podczas jedzenia; 
• pieczenie w nadbrzuszu; 
• uczucie zalegania pokarmu w żołądku. 

Dolegliwości mogą mieć różne nasilenie i przeplatać się z okresami, gdy stolce są prawidłowe.

Objawy alarmowe, które mogą wskazywać na obecność innej, poważnej choroby, to: 

• utrata masy ciała, 
• obecność krwi w kale, 
• smoliste stolce, 
• fusowate wymioty z domieszką krwi, 
• gorączka, 
• występowanie dolegliwości w trakcie snu, 
• wodobrzusze, 
• podwyższone parametry zapalne, 
• nieprawidłowości w wynikach morfologii krwi, np. niedokrwistość. 

Przyczyny zespołu jelita drażliwego 

Nie znamy jednoznacznej przyczyny zespołu jelita drażliwego. Specjaliści biorą pod uwagę wiele czynników, które mogą mieć wpływ na rozwój tego schorzenia.  

Zaliczamy do nich: 

• predyspozycje genetyczne – u 33% osób z IBS ta choroba występuje w rodzinie, podczas gdy w grupach kontrolnych to zaburzenie dotyka jedynie 2% spokrewnionych. Jeśli więc rodzic choruje na IBS, u dziecka istnieje wyższe niż w populacji ryzyko wystąpienia zespołu jelita drażliwego w przyszłości. Prawdopodobnie u podłoża tego zjawiska stoi polimorfizm (czyli różnorodność genetyczna) genu kodującego budowę receptora SERT; 
• zaburzenia motoryki jelit – mogą przejawiać się jako zwiększona częstotliwość skurczowa jelit, wydłużony czas pasażu jelitowego czy nadmierna reakcja mięśniówki na przyjmowane posiłki. Ich przyczyną mogą być zaburzenia wydzielania i wchłaniania serotoniny; 
• stres i zaburzenia psychiczne – między mózgiem a jelitami zachodzi ciągła interakcja poprzez szlaki autonomicznego układu nerwowego z udziałem mediatorów neuroendokrynnych (serotonina, acetylocholina i naczynioruchowy peptyd jelitowy). To połączenie nazywamy osią mózg-jelita. Stres zwiększa wydzielanie hormonu kortykotropowego i kortyzolu, co zaburza działanie osi mózg-jelita i może wywoływać problemy trawienne. Podobna zależność występuje u osób chorujących na depresję, u których ryzyko zachorowania na IBS jest wyższe niż w populacji. Z drugiej strony przewlekła choroba jelit może wpływać na rozwinięcie wtórnych zespołów depresyjnych. Szacuje się, że 20-60% osób chorujących na IBS ma zaburzenia depresyjno-lękowe; 
• przebyte infekcje jelitowe – u części osób cierpiących na IBS początek objawów był związany z wystąpieniem infekcji jelitowej, po której utrzymywał się przewlekły stan zapalny jelit. Wówczas schorzenie nazywamy poinfekcyjnym zespołem jelita nadwrażliwego. Pierwsze objawy pojawiają się do 12 miesięcy od przebycia infekcji z biegunką. Mogą się do tego przyczyniać zarówno bakterie, jak i pierwotniaki, wirusy czy pasożyty. Najczęściej długotrwałe komplikacje zdrowotne wywołują bakterie z rodzajów Campylobacter, Shigella, Salmonella, Escherichia coli (szczepy odpowiedzialne za tzw. biegunkę podróżnych) i Vibrio. Możliwą przyczyną jest wzrost przepuszczalności jelit spowodowany ostrym stanem zapalnym, co skutkuje zaburzeniem mikroflory jelitowej. Prawdopodobieństwo zachorowania na IBS jest ponad 4-krotnie wyższe po przebytym zakażeniu żołądkowo-jelitowym w porównaniu do osób, które w ostatnim roku nie chorowały. Ryzyko znacząco wzrasta u osób z ciężkim przebiegiem infekcji jelitowej: gdy pojawia się krew w kale, występuje stan podgorączkowy lub gorączka i zmniejsza się masa ciała. Dowiedziono także, że pasożytniczy nicień z rodzaju Trichinella powoduje nieprawidłowy rozrost komórek enterochromafinowych, które regulują czynność przewodu pokarmowego; 
• zaburzenia mikrobiomu – mikroflora jelitowa pacjentów z IBS różni się od mikroflory osób zdrowych. W badaniach stwierdzano przede wszystkim niższą liczebność pożytecznych bakterii z rodzajów Lactobacillus i Bifidobacterium. Wiążą się one z komórkami nabłonkowymi, wypierają „złe” bakterie i wzmacniają tym samym barierę śluzówkową. Hamują wzrost bakterii Clostridium, które są odpowiedzialne za powstawanie gazów; 
• nietolerancje pokarmowe – choć część pacjentów zgłasza nasilenie objawów chorobowych po spożyciu określonych produktów, do tej pory nie ustalono, czy IBS jest skutkiem nietolerancji pokarmowych, czy też ich przyczyną. Najczęściej nasilenie dolegliwości powodują pokarmy zawierające fermentujące cukry i poliole (FODMAP). Niektóre osoby chorujące na IBS odczuwały poprawę samopoczucia na diecie bezglutenowej. 

Według aktualnej wiedzy choroba występuje u osób mających określone predyspozycje genetyczne, a rozwija się pod wpływem działania różnych czynników środowiskowych. 

Diagnostyka zespołu jelita drażliwego 

Zespół jelita drażliwego diagnozuje się na podstawie objawów klinicznych przy pomocy tzw. kryteriów rzymskich, które znacznie ułatwiają lekarzowi rozpoznanie choroby: 

• kryterium główne – nawracający ból brzucha występujący co najmniej raz w tygodniu przez ostatnie 3 miesiące, 
• objawy dodatkowe – jeśli stwierdza się przynajmniej dwa z nich: występowanie bólu brzucha jest powiązane z późniejszym wypróżnieniem, po wypróżnieniu następuje poprawa, dolegliwości są związane ze zmianą rytmu wypróżnień lub konsystencji stolca. 

Czasem rozpoznanie choroby sprawia trudności, dlatego lekarz może zlecić wykonanie badań pomocniczych.  

Najczęściej są to: 

• morfologia, 
• odczyn Biernackiego (OB), 
• stężenie białka C-reaktywnego CRP, 
• poziom hormonu tyreotropowego TSH, 
• test przesiewowy w kierunku celiakii – sprawdzenie poziomu przeciwciał przeciwko transglutaminazie tkankowej i/lub endoskopia z biopsją dwunastnicy, 
• kolonoskopia – zlecana przede wszystkim osobom po 50. roku życia z nagłym początkiem choroby i dużym nasileniem objawów. 

Czasem, aby sprawdzić, czy za przykrymi objawami nie stoi nietolerancja laktozy, zaleca się przejście na dietę bezmleczną na okres minimum 2-3 tygodni.  

Z roku na rok dostępność do badań genetycznych sprawdzających skłonność do nadprodukcji serotoniny oraz obecność cytokin prozapalnych jest coraz większa. Może się to przełożyć się na lepszą skuteczność leczenia. 

Zespół jelita drażliwego – leczenie 

Możemy spotkać się ze stwierdzeniem, że zespół jelita drażliwego jest chorobą nieuleczalną. Jednak według niektórych badań ok. 40% pacjentów po wdrożeniu kompleksowego leczenia wraca do normalnego funkcjonowania. 

Zmiana diety  

Unikaj pokarmów zawierających słabo wchłanialne składniki, które mogą nasilić biegunki (tzw. dieta low-FODMAP). Zaliczamy do nich mono-, di- i oligocukry fermentujące oraz poliole, np. sorbitol i mannitol, które są składnikiem m.in. słodzików, gum do żucia czy jogurtów. Przy nasileniu dolegliwości okresowo ogranicz spożycie tłuszczów oraz surowych warzyw i owoców. W diecie niewskazana jest również kofeina zawarta w kawie, mocnej herbacie i napojach energetycznych. W oficjalnych wytycznych nie ma wskazań do eliminacji glutenu w diecie chorych na IBS. Jeśli wdrożysz dietę eliminacyjną i zauważysz poprawę samopoczucia, możesz stosować tego typu modyfikacje (najlepiej w porozumieniu z dietetykiem). 

Suplementacja błonnika rozpuszczalnego  

Najkorzystniejsze działanie wykazuje błonnik zawarty w babce płesznik. Dawka błonnika nie została jednoznacznie ustalona. Zwykle zaleca się stosowanie 10-25 g na dobę. Naturalnymi źródłami błonnika rozpuszczalnego są świeże warzywa, owoce, otręby owsiane, babka płesznik, lancetowata i jajowata. Błonnik nierozpuszczalny nie jest zalecany, ponieważ w badaniach nie udowodniono jego skuteczności, a w niektórych przypadkach może nawet nasilać ból brzucha i wzdęcia. Znajdziemy go m.in. w otrębach pszennych, różnych ziarnach, orzechach, fasoli, warzywach kapustnych i korzeniowych. 

Probiotyki  

Zmniejszają one stan zapalny jelit oraz redukują ich przepuszczalność. W przeprowadzonych badaniach największą poprawę stanu pacjentów zaobserwowano po podawaniu preparatów zawierających szczepy Lactobacillus, Bifidobacterium i Streptococcus. Przyjmowanie probiotyków powinno trwać minimum 4 tygodnie. Jeśli po tym czasie nastąpi poprawa, możesz kontynuować przyjmowanie danego preparatu. W przypadku braku efektów zmień probiotyk na inny.

Trzeba zachować ostrożność w podawaniu probiotyków pacjentom ciężko chorym, u których ze względu na krytyczny stan jelit może rozwinąć się sepsa.  

Korzystne działanie probiotyków potęgują prebiotyki, czyli substancje oporne na trawienie. Przedostając się do jelit, stanowią dobrą pożywkę dla dobroczynnych bakterii. Dzięki temu zwiększają żywotność probiotyków i stymulują rozrost ich populacji. Do prebiotyków zaliczamy inulinę, laktulozę, oligosacharydy i galaktooligosacharydy. 

Zmiana stylu życia  

Postaw na umiarkowany wysiłek fizyczny, np. regularne spacery, jogę czy pływanie. W złagodzeniu objawów może także pomóc zrzucenie zbędnych kilogramów. 

Suplementacja  

Spośród licznych suplementów na uwagę zasługują: 

• kwas masłowy – jest naturalnym produktem metabolizmu węglowodanów. Powstaje z udziałem bakterii probiotycznych. Wykazuje pozytywny wpływ na stan jelit: stanowi źródło energii dla komórek nabłonka, hamuje śmierć komórek i działa przeciwzapalnie. Dzięki temu umożliwia odbudowę nabłonka jelitowego, poprawę mikroflory i szczelności jelit. Przy wyborze preparatu zawierającego kwas masłowy postaw na kapsułki z matrycą lipidową, które chronią przed przedwczesnym uwolnieniem zawartości i pozwolą dotrzeć leczniczej substancji aż do jelita. Maślan jest bezpieczny dla zdrowia nawet podczas długoterminowego stosowania;
  
• olejek z mięty pieprzowej – łagodzi bóle brzucha i wzdęcia, ponieważ działa rozluźniająco na mięśniówkę przewodu pokarmowego, działa przeciwzapalnie i przeciwbakteryjnie. U niektórych osób może jednak wywoływać zgagę; 
• mieszanki ziołowe – np. ziele ubiorka gorzkiego, korzeń arcydzięgla, owoc ostropestu plamistego, ziele glistnika, korzeń lukrecji, kwiat rumianku, liść melisy, owoc kminku, liść mięty pieprzowej. Ich regularne stosowanie normalizuje motorykę jelit, poprawia skład mikroflory i łagodzi nadwrażliwość trzewną; 
• kurkumina – możesz rozważyć jej suplementację ze względu na silne właściwości przeciwzapalne.

Zażywanie leków  

W farmakoterapii najczęściej stosuje się leki rozkurczowe, przeciwbiegunkowe, przeczyszczające (latuloza, makrogole) i w razie konieczności także przeciwdepresyjne. W leczeniu IBS znajduje zastosowanie ryfaksymina α, która jest lekiem przywracającym prawidłowy skład mikroflory. Działa przeciwbakteryjnie na szkodliwe bakterie z rodzajów Clostridium, Peptostreptococcaceae i Escherichia, zwiększając tym samym liczebność pożytecznych rodzajów Bifidobacterium, Lactobacillus i Faecalibacterium prausnitzii. Ryfaksymina α działa także przeciwzapalnie, immunomodulująco oraz poprawia szczelność bariery jelitowej.

Leki nowszej generacji działają na różne receptory, zmniejszając tym samym nasilenie objawów chorobowych (np. antagoniści receptorów opioidowych, antagoniści receptora serotoninowego czy agoniści 5-HT4). Niestety nie wszystkie z nich są dostępne w Polsce. 

Opieka psychologiczna  

Psychoterapia ma korzystny wpływ na stan pacjentów, u których zaburzenia psychiczne są prawdopodobną przyczyną dolegliwości. Chory powinien w miarę możliwości unikać sytuacji stresowych i nauczyć się technik radzenia sobie ze stresem. 

Nowa strategia leczenia zespołu jelita drażliwego 

Osoby zmagające się z biegunkową postacią zespołu jelita drażliwego mają szansę na złagodzenie dolegliwości dzięki jeszcze jednej substancji, którą niedawno testowano pod kątem skuteczności w leczeniu IBS. Mowa o hydrożelu kwasu metylokrzemowego. Jest on silnym adsorbentem jelitowym dostępnym bez recepty. Ma porowatą strukturę, a jego działanie opiera się na wiązaniu toksyn bakteryjnych, kwasów żółciowych, białek odpornościowych i innych substancji, które następnie zostają wydalone z organizmu. Adsorbenty jelitowe przemieszczają się przez przewód pokarmowy, pochłaniając różne cząsteczki. Nie wchłaniają się do krążenia ogólnego i nie wymagają metabolizowania.  

Najstarszym znanym adsorbentem jest węgiel drzewny. Może być stosowany nawet w ostrych zatruciach pokarmowych, ale wyłącznie krótkoterminowo. Ze względu na dużą siłę działania i brak selektywności przy dłuższym stosowaniu upośledza wchłanianie enzymów trawiennych, mikroelementów i witamin. Kwas metylokrzemowy znajduje natomiast zastosowanie w leczeniu zarówno ostrej, jak i przewlekłej biegunki. Podstawową różnicą między węglem aktywnym a hydrożelem kwasu metylokrzemowego jest tzw. profil adsorpcji. Ten drugi ma rosnącą zdolność pochłaniania substancji wraz ze wzrostem jej masy cząsteczkowej. 

Przeprowadzono badanie, w którym brało udział 440 pacjentów z postacią biegunkową IBS. Ochotników podzielono na dwie grupy. Grupa kontrolna przez 8 tygodni otrzymywała placebo, a grupa badana zażywała hydrożel kwasu metylokrzemowego w dawce 15 g dwa razy dziennie (z możliwością zwiększenia do 30 g trzy razy na dobę w zależności od nasilenia objawów). Uczestnicy obserwowali i odnotowywali konsystencję stolca, dolegliwości bólowe i inne objawy choroby. 

Okazało się, że stosowanie hydrożelu kwasu metylokrzemowego przyniosło poprawę u 37,4% pacjentów. W grupie kontrolnej stan zdrowia polepszył się u 24,3% osób.

Dodatkowo dowiedziono, że hydrożel kwasu metylokrzemowego: 

• poprawia konsystencję stolca, 
• zmniejsza częstotliwość wizyt w toalecie i epizodów nagłej potrzeby wypróżnienia, 
• redukuje wzdęcia, 
• zmniejsza nasilenie bólu brzucha, 
• ogranicza konieczność zastosowania leków przeciwbiegunkowych. 

Po zakończeniu właściwego badania uczestnicy pozostawali pod obserwacją przez kolejnych 8 tygodni. W tym czasie aż 74,1% osób deklarowało utrzymujące się korzyści zdrowotne z zastosowanego leczenia, a 80,6% uczestników zdecydowało się kontynuować przyjmowanie hydrożelu kwasu metylokrzemowego. Podczas eksperymentu nie odnotowano wystąpienia istotnych skutków ubocznych. Preparat charakteryzuje się zatem wysokim profilem bezpieczeństwa. Mogą go stosować nawet dzieci i kobiety w ciąży. 

Przeczytaj również:
Maślan sodu. Na straży zdrowych jelit!