Leki immunosupresyjne – kiedy je stosować?

Co to są leki immunosupresyjne? 

Immunosupresja to stan organizmu charakteryzujący się obniżeniem odporności. Dochodzi do niej na skutek spadku produkcji przeciwciał i zmniejszenia aktywności komórek układu odpornościowego. Immunosupresja może być zarówno powikłaniem innych chorób, na przykład hematologicznych, jak również może być spowodowana przez: 

• stres,  
• niedobory w diecie,  
• niektóre substancje chemiczne.  

Czasami konieczne bywa celowe obniżenie odporności przy użyciu leków zwanych lekami immunosupresyjnymi (immunosupresantami). Leki te znalazły szerokie zastosowanie w wielu dziedzinach nauki i medycyny, w tym w: 

• transplantologii,  
• dermatologii,  
• reumatologii, 
• onkologii.  

Jakie leki należą do immunosupresantów? 

Mianem immunosupresantów określa się bardzo szeroką grupę leków o różnych mechanizmach działania. Wśród nich wyróżniamy glikokortykosteroidy, cytostatyki, przeciwciała monoklonalne, leki działające na immunofiliny oraz inne substancje, których mechanizmu działania nie można podporządkować żadnej z tych grup. Sposób ich działania zależy od: 

• rodzaju preparatu,  
• jego dawki,  
• czasu podawania, 
• aktualnego stanu klinicznego i immunologicznego pacjenta. 

Lista leków immunosupresyjnych 

Glikokortykosteroidy 

To jedne z najwcześniej zastosowanych leków immunosupresyjnych. Są odpowiednikiem naturalnie syntetyzowanych w ludzkim organizmie hormonów kory nadnerczy. Dzięki hamowaniu zarówno wczesnej, jak i późnej odpowiedzi immunologicznej znajdują szerokie zastosowanie w medycynie. Mogą być podawane m.in.  

• doustnie,  
• dożylnie, 
• miejscowo w postaci maści lub kropli.  

Używa się ich między innymi w leczeniu: 

• chorób układu oddechowego,  
• białaczek,  
• schorzeń autoimmunologicznych 
• w zapobieganiu odrzucaniu przeszczepów. 

Cytostatyki 

To grupa leków, których działanie polega na hamowaniu podziałów komórkowych limfocytów. Leki te mają różne mechanizmy działania i mogą działać niezależnie od fazy cyklu komórkowego, jak również swoiście dla jednej z faz. Do cytostatyków należą m.in. 

• cyklofosfamid,  
• cisplatyna,  
• karboplatyna,  
• metotreksat,  
• azatiopryna,  
• 6-merkaptopuryna,  
• antracykliny, 
• bleomycyna.  

Zastosowanie tej grupy leków jest bardzo szerokie – większe dawki stosowane są w leczeniu chorób nowotworowych, natomiast mniejszych dawek używa się w walce z chorobami autoimmunologicznymi. 

Leki działające na immunofiliny  

Są to substancje oddziałujące na specjalny rodzaj białek obecnych w komórkach. Białka te, czyli tzw. immunofiliny, odpowiedzialne są za: 

• apoptozę,  
• przesyłanie sygnałów komórkowych,  
• odbiór bodźców, 
• przetwarzanie informacji genetycznych.  

Stosowane są między innymi w transplantologii i leczeniu chorób dermatologicznych. Do leków tych zalicza się przede wszystkim:  

• cyklosporynę,  
• takrolimus, 
• sirolimus. 

Przeciwciała  

To grupa leków o bardzo szerokim zastosowaniu. Wyróżnia się dwa rodzaje przeciwciał: 

Monoklonalne – cechuje je swoistość wobec konkretnego epitopu antygenu, co sprzyja ograniczeniu działań niepożądanych. 

Leki z tej grupy znajdują zastosowanie w leczeniu m.in.  

• RZS,  
• ZZSK,  
• łuszczycy, 
• nieswoistych zapaleń jelit.  

Przykładowe leki z tej grupy to: 

• alemtuzumab,  
• natalizumab,  
• daklizumab,  
• trastuzumab, 
• omalizumab.  

Mimo szerokiego zastosowania przeciwciał monoklonalnych w medycynie ich użycie jest wciąż mocno ograniczone z uwagi na wysokie ceny preparatów, ciężkie działania niepożądane oraz pozajelitową drogę podania. 

Poliklonalne – oddziałują na wszystkie limfocyty i powodują uogólnione obniżenie odporności, mogące prowadzić do wielu powikłań, w tym potransplantacyjnego zespołu limfoproliferacyjnego i licznych infekcji. 

Interferony  

To substancje produkowane przez komórki w odpowiedzi na działanie patogenu, chroniące inne komórki przed jego szkodliwym działaniem. Znajdują zastosowanie przede wszystkim w leczeniu przeciwwirusowym i przeciwnowotworowym. 

Białka skierowane przeciwko TNF-α  

Odpowiadają za hamowanie wiązania TNF-α ze swoistym względem cytokiny receptorem, co powoduje zmniejszenie nasilenia procesu zapalnego. Białka wiążące TNF-α znalazły zastosowanie w leczeniu wielu chorób o podłożu autoimmunologicznym, w tym: 

• reumatoidalnego zapalenia stawów,  
• chorobie Leśniowskiego-Crohna,  
• ZZSK, 
• łuszczycy.  

Do grupy tej należą np.  

• etanercept,  
• adalimumab,  
• golimumab 

Kwas mykofenolowy 

Wpływa hamująco na namnażanie limfocytów T i B. Dodatkowo zahamowaniu ulega również wytwarzanie przeciwciał przez plazmocyty. Kwas mykofenolowy jest stosowany w zapobieganiu odrzucaniu przeszczepów oraz w leczeniu chorób z autoagresji. 

Kiedy stosowane są leki immunosupresyjne? 

Działanie immunosupresyjne sprawdza się w wielu dziedzinach medycyny. Immunosupresanty często używane są np. w dermatologii i reumatologii, czyli w dziedzinach, w których wiele chorób ma podłoże autoimmunologiczne. Użycie leków immunosupresyjnych ma na celu zmniejszenie reaktywności komórek układu odpornościowego. Dzięki temu możliwe jest leczenie chorób takich jak: 

• toczeń rumieniowaty układowy,  
• RZS,  
• ZZSK, 
• łuszczyca.  

Immunosupresja jest także stosowana w walce z nowotworami. Leki z grupy immunosupresantów są często używane w leczeniu białaczek oraz chłoniaków. Szczególnym przykładem jest przeciwciało monoklonalne anty-HER2 o nazwie trastuzumab, które może być wykorzystywane w leczeniu raka piersi. 

Zastosowanie leków immunosupresyjnych może również przynieść korzystny efekt u osób cierpiących z powodu schorzeń o podłożu alergicznym, takich jak:  

• astma oskrzelowa,  
• alergia pokarmowa, 
• egzema.  

Przykładem takiego zastosowania jest omalizumab, który jest przeciwciałem monoklonalnym anty-IgE i może być stosowany u chorych na astmę, którzy nie reagują na inne metody leczenia.  

Leki immunosupresyjne stosuje się również w transplantologii. Ich zadaniem jest zahamowanie odpowiedzi immunologicznej na przeszczep, a co za tym idzie, zmniejszenie ryzyka jego odrzucenia. Zwykle podaje się kilka leków immunosupresyjnych z różnych grup, a ich dobór jest zależny od przeszczepianego narządu, chorób towarzyszących oraz ryzyka immunologicznego. Leczenie immunosupresyjne wdraża się między innymi po przeszczepach: 

• szpiku,  
• wątroby,  
• nerek,  
• trzustki,  
• serca,  
• płuc, 
• kończyn. 

Leki immunosupresyjne – skutki uboczne 

Na wystąpienie działań niepożądanych najbardziej narażone są osoby po przeszczepach narządów z uwagi na długotrwałe podawanie leków immunosupresyjnych w dużych dawkach. Rzadziej powikłania występują u osób leczonych z powodu chorób autoimmunologicznych, gdyż preparaty stosowane są zwykle w mniejszych dawkach, z możliwością zaprzestania podawania co jakiś czas lub stosowane są miejscowo w postaci np. maści. 

Głównym problemem, z którym borykają się osoby leczone immunosupresyjnie, jest uogólnione obniżenie odporności i zwiększone ryzyko infekcji. Znacząco zwiększa się ryzyko infekcji wywoływanych drobnoustrojami oportunistycznymi. Często pojawiają się zakażenia grzybicze, bakteryjne oraz wirusowe. Podczas terapii może wystąpić na przykład: 

• półpasiec,  
• nawrót opryszczki, 
• reaktywacja latentnej gruźlicy. 

Stosowanie leków immunosupresyjnych wiąże się również z ryzykiem rozwoju różnych nowotworów oraz wystąpienia działań toksycznych względem innych narządów. Leki te mogą uszkadzać m.in. 

• nerki,  
• wątrobę, 
• serce. 

Szczególną pod względem działań niepożądanych grupą leków są glikokortykosteroidy. Ich długotrwałe stosowanie może powodować: 

• wzrost masy ciała,  
• zaburzenia gospodarki węglowodanowej,  
• nadciśnienie,  
• osteoporozę, 
• potliwość,  
• zaburzenia snu, 
• zaćmę. 

Stosowanie leków immunosupresyjnych ma ograniczone zastosowanie u kobiet w ciąży z uwagi na niewielką liczbę danych potwierdzających bezpieczeństwo ich stosowania w tym szczególnym okresie. Dodatkowo ciąża modyfikuje działanie układu immunologicznego, co utrudnia dobranie odpowiedniej terapii.  

Według FDA nie ma leków immunosupresyjnych, które są całkowicie bezpieczne w okresie ciąży.  

W grupie B, czyli wśród leków, które najprawdopodobniej nie wykazują szkodliwego działania na płód, znajdują się np.  

• sulfasalazyna,  
• mesalazyna,  
• adalimumab,  
• anakinra,  
• certolizumab,  
• etanercept,  
• golimumab,  
• infliksymab.  

Bezwzględnie przeciwwskazane są natomiast metotreksat i leflunomid.  

Niekorzystne działanie wykazano także w przypadku: 

• azatiopryny,  
• cyklofosfamidu,  
• D-penicylaminy,  
• merkaptopuryny, 
• mykofenolanu mofetilu.  

Ekspozycja płodu na te leki może powodować jego obumarcie lub wiele wad wrodzonych, w tym m.in. wady szkieletu, trzewi, twarzy, skóry i kończyn.  

Ile kosztuje leczenie immunosupresyjne? 

Cena leków immunosupresyjnych może być różna w zależności od rodzaju leku i drogi jego podania. Najtańszą grupą są leki sterydowe, których cena zaczyna się już od kilku złotych. Bardziej zaawansowane leki, takie jak np. przeciwciała monoklonalne, są znacznie droższe, a ich ceny sięgają kilku tysięcy złotych.  

Należy jednak pamiętać, że często leki te stosowane są w tzw. programach lekowych, w ramach których pacjenci korzystają z kosztownych substancji bezpłatnie. 

Pomimo wielu działań niepożądanych immunosupresja znajduje bardzo szerokie zastosowanie w medycynie. Wciąż poszukuje się nowych, wybiórczo działających leków, które skutecznie będą walczyć z chorobami autoimmunologicznymi, nowotworowymi i alergicznymi oraz zapobiegną odrzucaniu przeszczepów przy relatywnie niskim ryzyku działań niepożądanych.  

Źródła: 

• Immunosuppression – tough ally in torrid time; Elżbieta Ograczyk, Magdalena Kowalewicz-Kulbat, Sebastian Wawrocki, Marek Fol; Postepy Hig Med Dosw, 2015; 69: 1299-1312 e-ISSN 1732-2693 
• Zalecenia dotyczące leczenia immunosupresyjnego po przeszczepieniu narządów unaczynionych Opracowane przez Polskie Towarzystwo Transplantacyjne Redaktorzy: Prof. Magdalena Durlik, Prof. Piotr Przybyłowski 
• Leki immunosupresyjne w ciąży Justyna Grzegółkowska, Paweł Grzegółkowski, Marek Droździk Zakład Farmakologii Doświadczalnej i Klinicznej, Pomorski Uniwersytet Medyczny, Szczecin 
• https://www.gov.pl/web/zdrowie/programy-lekowe