NOP. Czym jest niepożądany odczyn poszczepienny?

Co to jest NOP? 

Niepożądany odczyn poszczepienny (w skrócie NOP) to wszelkie zaburzenia stanu zdrowia mogące mieć związek z przyjętą niedawno szczepionką. Należą do nich niepożądane objawy miejscowe i uogólnione. Najczęściej wynikają one z indywidualnej reakcji organizmu na podany czynnik wywołujący proces immunizacji. NOP często bywa także skutkiem nieprawidłowego podania szczepionki.

Częstość występowania wszystkich NOP-ów to 1 na 10 000 zaszczepionych osób. To, z jakim prawdopodobieństwem wystąpi odczyn, zależy w dużej mierze od rodzaju szczepionki. Najczęściej zgłaszane są NOP-y po szczepieniu przeciw DTP (błonica-tężec-krztusiec) oraz przeciwko gruźlicy, ponieważ w ich składzie znajdują się żywe szczepy drobnoustrojów chorobotwórczych. Szczepionki zawierające żywe mikroorganizmy są sukcesywnie zastępowane atenuowanymi, których wirulencja (zjadliwość drobnoustrojów) jest znacznie obniżona przy jednocześnie zachowanej zdolności do wywołania odpowiedzi immunologicznej.

Obecnie, zamiast pojedynczych szczepień, wykonuje się szczepionki skojarzone, dzięki czemu można zredukować liczbę wkłuć i ograniczyć ilość wprowadzanych do organizmu substancji pomocniczych. Charakteryzują się one także lepszym profilem bezpieczeństwa i rzadziej wywołują NOP-y.

Informacje o częstości występowania niepożądanych odczynów poszczepiennych dla konkretnej szczepionki można znaleźć na ulotce dołączonej do opakowania preparatu, a także w internetowej bazie Charakterystyk Produktu Leczniczego (ChPL). 

W zależności od nasilenia objawów wyróżnia się NOP-y: 

• o łagodnym przebiegu – występujące najczęściej, o małym nasileniu objawów, np. niewielki obrzęk, ból w miejscu wkłucia czy zaczerwienienie; 
• poważne – duże nasilenie objawów, w tym obrzęk kończyn, wysoka gorączka; dolegliwości te zwykle nie wymagają hospitalizacji i nie stanowią zagrożenia dla życia; 
• ciężkie – zagrażają bezpośrednio życiu i zdrowiu, mogą wymagać hospitalizacji i prowadzić do trwałego uszczerbku na zdrowiu, a nawet śmierci. 

NOP po szczepieniu – objawy 

Najczęściej występują odczyny poszczepienne o łagodnym przebiegu.

Objawy to m.in.: 

• ból w miejscu wkłucia, 
• obrzęk ręki, 
• miejscowe zaczerwienienie skóry, 
• przejściowe obniżenie nastroju, 
• gorączka, 
• wysypka, 
• ból mięśni, stawów, głowy, 
• objawy grypopodobne, 
• biegunka, 
• reakcje alergiczne. 

NOP po szczepieniu może w skrajnych przypadkach przybrać postać reakcji anafilaktycznej. Pozostań na obserwacji przez 15-30 minut po szczepieniu, dzięki czemu w razie konieczności zostanie Ci udzielona szybka, fachowa pomoc. Tak ciężkie odczyny występują bardzo rzadko i stanowią około 0,3% rejestrowanych corocznie NOP-ów (w skali ogólnej 1-3 przypadków na milion podań szczepionki).  

Do innych poważnych powikłań należą odczyny węzłowe, drgawki oraz epizody hipotoniczno-reaktywne (HHE), nazywane inaczej omdleniem dziecięcym. HHE może wystąpić po szczepieniu przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi do 48 godzin od podania preparatu. Dotyczy dzieci do 2. roku życia i objawia się bladością, wiotkością i brakiem kontaktu z otoczeniem. Stan ten utrzymuje się od kilku minut do kilku godzin, po czym mija samoistnie. Do tej pory nie odnotowano trwałych następstw omdleń dziecięcych i nie stanowią one przeciwwskazania do kolejnych szczepień. 

Jak długo po szczepieniu może wystąpić NOP? 

Niepożądany odczyn poszczepienny może wystąpić do czterech tygodni od przyjęcia szczepionki. Wyjątkiem jest szczepionka przeciw gruźlicy (BCG), która jest podawana noworodkom zaraz po urodzeniu w szpitalu, a niepożądane reakcje mogą pojawić się nawet do roku od przyjęcia preparatu. 

Co wpływa na wystąpienie NOP po szczepieniu? 

• Właściwości zastosowanej szczepionki (skład, dawka, technologia produkcji, warunki przechowywania i transportu);
• kondycja organizmu, zwłaszcza układu odpornościowego – pierwotne niedobory odporności stanowią bezwzględne przeciwwskazanie do szczepień; na zaburzenie odporności wpływają także choroby układu fagocytarnego oraz przyjmowanie leków immunosupresyjnych, kortykosterydów, leków cytostatycznych oraz radioterapia;
• wiek – najbardziej narażone na NOP są noworodki i niemowlęta; 
• pochodzenie etniczne – najwięcej przypadków NOP notuje się u rasy żółtej i czarnej (dziesięć razy częściej niż u przedstawicieli rasy białej); 
• droga podania szczepionki – powikłania rzadziej występują po podaniu doustnym, jednak bardziej precyzyjne jest podanie przez skórę;
• nieprawidłowa technika podania szczepionki – gdy wstrzyknięcie jest zbyt głębokie, powoduje powikłania miejscowe w postaci ropni podskórnych, natomiast zbyt wysokie wstrzyknięcie może wywołać ropnie węzłów chłonnych; 
• niewłaściwa kwalifikacja do szczepienia – każde podanie szczepionki powinno być poprzedzone rzetelnym badaniem lekarskim, które potwierdzi kwalifikację danej osoby do szczepienia oraz wykluczy istnienie ewentualnych przeciwwskazań. 

Postępowanie w razie wystąpienia NOP 

Jeśli zaobserwujesz u siebie lub u dziecka jakiekolwiek niepokojące objawy występujące w ciągu 4 tygodni od podania szczepionki, niezwłocznie zgłoś się do lekarza. W przypadku niepożądanego odczynu poszczepiennego o łagodnym przebiegu lekarz zaleci obserwację, ponieważ zdecydowana większość NOP-ów ustępuje samoistnie w ciągu trzech dni. Jeśli natomiast objawy mają większe nasilenie, stosuje się doraźnie leki przeciwbólowe, przeciwgorączkowe i przeciwhistaminowe. 

NOP – gdzie zgłosić? 

Niepożądany odczyn poszczepienny można zgłosić do Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. Takie zgłoszenia są gromadzone i analizowane, a następnie przekazywane do europejskiej bazy EudraVigilance monitorowanej przez Europejską Agencję Leków (EMA). Ten system zgłaszania NOP-ów jest dobrowolny i nie wymaga zatwierdzenia przez pracownika służby zdrowia.

Przeczytaj również:
Gorączka poszczepienna. Jak sobie z nią poradzić?