Badania na pasożyty. Jakie wykonać?

Jakie pasożyty występują najczęściej u ludzi?

Pasożyty to organizmy, które wykorzystują osobniki innego gatunku jako źródło pokarmu i/lub środowisko życia. Nazwa pasożyt pochodzi od greckiego słowa parasitos, co oznacza współbiesiadnika lub darmozjada. Obecność pasożytów obniża jakość życia żywiciela i może wywoływać różne dolegliwości i schorzenia.  

Według szacunków ponad 2 miliardy ludzi jest zarażonych przynajmniej jednym gatunkiem pasożyta, a w ciągu ostatnich 10 lat co trzeci Europejczyk zmagał się z tym problemem.

O tym, jak ważny i wciąż aktualny jest to problem, świadczy fakt, że pasożyty są przyczyną aż 25% zgonów na całym świecie. W ludzkim organizmie można wykryć ponad 300 gatunków pasożytów.

Oprócz bytowania w jelitach pasożyty mogą zasiedlać także inne części ciała:

• skórę,
• włosy,
• wątrobę,
• trzustkę,
• płuca,
• mięśnie,
• stawy,
• oczy,
• krew,
• przełyk,
• mózg.

Pasożyty dostają się do organizmu różnymi drogami, najczęściej poprzez: 

• wypicie zakażonej, nieprzegotowanej wody,
• spożycie niedomytych warzyw lub owoców, 
• zjedzenie surowego lub niedogotowanego mięsa, 
• niedostateczną higienę osobistą,
• kontakt ze zwierzętami domowymi, które nie były regularnie odrobaczane, 
• ukąszenie przez owada lub pajęczaka,
• wdychanie cząstek kurzu, w którym bytują jaja pasożyta, 
• kąpiel w zbiornikach wodnych niespełniających wymogów sanitarnych. 

Pasożyty dzielimy na zewnętrzne (bytują na powierzchni ciała) i wewnętrzne (zasiedlają wnętrze organizmu człowieka).

Ich negatywny wpływ na zdrowie żywiciela polega na bezpośrednim, mechanicznym uszkodzeniu tkanek i narządów, wywoływaniu reakcji alergicznych i stanów zapalnych oraz powodowaniu różnych zaburzeń, np. niedokrwistości, skazy krwotocznej. 

Schorzenia wywoływane przez pasożyty nazywamy parazytozami. Mogą one różnić się stopniem nasilenia objawów i czasem ich trwania. Niektóre przemijają samoistnie, a inne są trudne do wyleczenia i mogą przybrać postać przewlekłą.

Nie każde zakażenie pasożytem musi dawać objawy chorobowe. W przypadku pojedynczych osobników możemy nawet nie zauważyć, że jesteśmy chorzy, a dolegliwości ujawnią się, gdy dojdzie do infekcji mnogiej lub obniżenia odporności.

W Polsce najczęściej dochodzi do zarażenia owsikami, włosogłówkami, glistami ludzkimi i lambliami.

Owsica 

Owsiki to nicienie, które zasiedlają jelito grube. Stąd wędrują w kierunku odbytu. Powodują świąd i bolesność, a u kobiet także stany zapalne sromu i pochwy.

Do innych objawów zakażenia zaliczamy: 

• bóle brzucha,  
• utratę apetytu,  
• nudności,  
• moczenie nocne,  
• nadpobudliwość, 
• problemy ze snem. 

Owsikami najczęściej zarażają się dzieci, ale ze względu na łatwość rozprzestrzeniania się jaj w otoczeniu choroba zwykle obejmuje wszystkich domowników.

W zapobieganiu owsicy i podczas leczenia farmakologicznego pamiętaj o higienie osobistej i utrzymywaniu czystości w mieszkaniu.

Średnio w Polsce co roku choruje około 18% populacji dorosłych i 40% dzieci.

Wykrywanie owsicy polega na pobraniu wymazu z okolic odbytu. Oddanie kału do badania w kierunku owsicy nie jest obecnie rekomendowane, ponieważ istnieje duże ryzyko niestwierdzenia jaj pasożyta. 

Włosogłówczyca  

To drugi pasożyt pod względem częstości występowania w Polsce. Odsetek zakażonych nim osób waha się w zależności od regionu od 2,3 do 25%.Włosogłówka bytuje w jelicie ślepym i grubym, gdzie silnie przytwierdza się do ich ściany. Objawy chorobowe występują dopiero w przypadku dużej liczby pasożytów. 

Do symptomów zakażenia zaliczamy m.in.: 

• bóle brzucha,  
• śluzowe biegunki,  
• bezsenność,  
• nerwowość,  
• niedokrwistość,  
• zawroty i bóle głowy.  

Zakażenie włosogłówką wykrywamy na podstawie badania kału, który personel medyczny analizuje pod kątem obecności jaj. Aby potwierdzić diagnozę, możesz wykonać kolonoskopię. 

Askarioza (glistnica)  

Obecność glisty ludzkiej stwierdza się średnio u 18% Polaków. Jest ona dość dużym pasożytem. Może mieć długość nawet 40 cm.

Glistnica może mieć przebieg bezobjawowy, ale w zaawansowanych postaciach powoduje:  

• anemię,
• zaburzenia jelitowe,  
• zaburzenia nerwowe, 
• liczne odczyny alergiczne (pokrzywka, zapalenie spojówek, świąd skóry, suchy kaszel, obrzęki), 
• uszkodzenia ścian jelita, wątroby i płuc.  

Zakażenie glistą ludzką wykrywamy poprzez badanie próbki kału lub oznaczenie swoistych przeciwciał we krwi.  

Pamiętaj, że możesz zarazić się też postacią larwalną glisty psiej i kociej. Ponieważ człowiek nie jest żywicielem ostatecznym, osobniki nigdy nie osiągają u ludzi postaci dorosłej. Larwy mogą krążyć po różnych narządach (płuca, gałka oczna, mięśnie, mózg), powodując powiększenie wątroby, objawy zapalenia płuc i ziarniniaki.  

Tenioza (tasiemczyca)  

Gatunkami najbardziej rozpowszechnionymi w naszym rejonie geograficznym są: 

• tasiemiec bąblowcowy (Echinococcus granulosus), 
• tasiemiec wielojamisty (Echinococcus multilocularis), 
• tasiemiec psi (Dipylidium caninum). 

Dojrzałe osobniki występują w jelicie zwierząt psowatych (psy, wilki, lisy), a ich jaja wraz z kałem zanieczyszczają glebę i otoczenie. W ludzkim organizmie tasiemiec bąblowcowy i wielojamisty pozostają w postaci larwalnej. To, jakie „szkody” wyrządzą, zależy od liczby i umiejscowienia pasożytów. Bąblowica wątroby może dawać pierwsze objawy dopiero po kilku lub kilkunastu latach od infekcji. Bąblowica zlokalizowana w mózgu bywa przyczyną zgonu żywiciela.  

Dla tasiemca psiego, którym zarażona jest większość psów, człowiek może stać się żywicielem ostatecznym. Oznacza to, że pasożyty osiągają w nim postać dorosłą. Do zakażenia dochodzi przez przypadkowe połknięcie pchły, która jest żywicielem pośrednim zawierającym larwy pasożyta. Może to się stać podczas zabawy z psem lub gdy pchła dostanie się do ludzkiego jedzenia. Na szczęście do takich infekcji dochodzi rzadko, a większość z nich przebiega bezobjawowo.

Skuteczne metody profilaktyki to:

• regularne odrobaczanie psów,
• zwalczanie pcheł,
• częste mycie rąk po kontakcie z pupilem,
• dbanie o czystość w mieszkaniu.

Tasiemczycę rozpoznajemy na podstawie badania kału na obecność jaj.

Toksoplazmoza  

Toksoplazmozę wywołuje wszechobecny pierwotniak o nazwie Toxoplasma gondii, który bytuje wewnątrz komórek w obrębie różnych tkanek w ustroju człowieka i wielu zwierząt. Do zarażenia najczęściej dochodzi poprzez kontakt z kocimi odchodami, w których znajdują się oocysty pasożyta lub podczas spożywania niedogotowanego bądź surowego mięsa.  

Toksoplazmoza ma bardzo ciężki przebieg u noworodków, który może zakończyć się zgonem lub niedorozwojem umysłowym.

Zakażenie u kobiety w ciąży często prowadzi do poronienia lub wad wrodzonych u płodu, dlatego wówczas zaleca się unikanie potraw z surowym mięsem oraz szczególną dbałość o higienę w kontakcie ze zwierzętami.

Pasożyt najczęściej lokalizuje się w obrębie mięśni, ośrodkowego układu nerwowego i gałek ocznych. Powoduje to miejscową reakcję zapalną i pozostawienie cyst przez pasożyta, co nie daje żadnych objawów.

Wykrywanie toksoplazmozy polega na oznaczania poziomu specyficznych przeciwciał we krwi. 

Giardioza/lamblioza 

To choroba, której przyczyną jest zakażenie pierwotniakiem Giardia lamblia, nazywanym wielkouścem jelitowym. Częstość występowania choroby wśród Polaków szacuje się na ok. 10% u dorosłych i aż 25-50% u dzieci. Schorzenie obejmuje jelita i drogi żółciowe, gdzie powoduje uszkodzenie enterocytów, upośledzenie trawienia laktozy oraz przenikanie antygenów pokarmowych i toksyn do krwi.

Efektem są:  

• nasilające się stopniowo objawy ze strony przewodu pokarmowego (ból brzucha, biegunka),
• niedokrwistość,
• przejściowa żółtaczka, 
• schorzenia alergiczne.  

Zakażenie może również przebiegać bezobjawowo. Na ciężki przebieg narażone są osoby z obniżoną odpornością.

W diagnostyce lambliozy wykonujemy badanie kału na obecność cyst i badania serologiczne z krwi. 

Wszawica 

Wyróżniamy trzy postacie wszawicy wywoływane przez jaja, larwy i osobniki dorosłe pasożytniczych owadów: 

• Pediculus humanus capitis – wesz głowowa, 
• Pediculus humanus corporis – wesz odzieżowa, 
• Pediculosis pubis – wesz łonowa. 

Zakażenie następuje poprzez bezpośredni kontakt z osobą zakażoną lub przedmiotami, z którymi chory miał styczność (zwłaszcza odzież, nakrycia głowy, pościel, grzebień). Wesz jest zdolna przetrwać około 10 dni poza ciałem gospodarza.

Objawami wszawicy są: 

• świąd, 
• czerwone ślady ukąszeń na skórze, 
• przeczosy, 
• bąble pokrzywkowe, 
• wtórne infekcje bakteryjne skóry. 

Wszy mogą być także nosicielami licznych chorób (dur wysypkowy, tyfus plamisty, gorączka okopowa). W diagnostyce wszawicy nie wykonujemy badań laboratoryjnych.

Do potwierdzenia choroby wystarczą charakterystyczne objawy. Nie musisz wykonywać żadnych dodatkowych badań.

Nużyca 

Nużyca to choroba pasożytnicza skóry, którą wywołują dwa gatunki pajęczaków z rzędu roztoczy: nużeniec ludzki (Demodex folliculorum) i nużeniec krótki (Demodex  brevis). Bytują one w torebkach włosowych i gruczołach łojowych tarczek powiek.

Pasożyty te wywołują następujące objawy: 

• przewlekłe stany zapalne brzegów powiek, 
• zespół suchego oka, 
• gradówki i jęczmienie, 
• pieczenie, 
• świąd, 
• uczucie ciała obcego pod powiekami, 
• wypadanie rzęs, 
• zaburzenia łojotokowe skóry, 
• trądzik różowaty. 

Ilość osób zakażonych różni się w poszczególnych grupach wiekowych. Poniżej 20. roku życia choruje 13-20% osób, a wśród seniorów nawet do 95-100%.

Badanie na pasożyty w kierunku nużycy polega na pobraniu materiału z miejsc zmienionych chorobowo, który następnie ocenia się pod mikroskopem. 

Świerzb 

Sarcoptes scabiei, czyli świerzbowiec ludzki to pasożytniczy pajęczak.

Zakażenie powoduje następujące objawy: 

• świąd skóry (zwłaszcza po jej ogrzaniu), 
• zgrubienie naskórka, 
• pęcherze, 
• przeczosy, 
• stany zapalne skóry, 
• wtórne infekcje bakteryjne skóry, 
• wtórne wysypki alergiczne. 

Do zakażenia dochodzi przez bezpośredni kontakt z chorym. Przy pierwszym kontakcie z pasożytem okres wylęgania choroby wynosi około 2-6 tygodni. U osób mających już za sobą epizod świerzbu objawy zakażenia rozwijają się w ciągu kilku dni.

Świerzb możemy pomylić z innymi niezakaźnymi schorzeniami skóry, dlatego w celu potwierdzenia diagnozy wykonaj badania mikroskopowe zeskrobin skóry. 

Badania na pasożyty – kiedy je wykonać? 

Do objawów, które mogą wskazywać na infekcję pasożytniczą, zaliczamy: 

• powtarzające się bóle brzucha, 
• swędzenie okolic odbytu, 
• spadek lub nagły wzrost apetytu, 
• bezsenność lub niespokojny sen,  
• nadmierne zmęczenie, 
• wilgotny kaszel nasilający się w nocy, 
• obniżona odporność i częste łapanie infekcji, 
• nadpobudliwość nerwowa,  
• zgrzytanie zębami, 
• obgryzanie paznokci, 
• sińce pod oczami, 
• nadmierny apetyt na słodycze, 
• występowanie zaparć lub tłuszczowych biegunek, 
• objawy skórne. 

Jeśli lekarz wykluczy inne schorzenia, a mimo to objawy nadal się utrzymują, skorzystaj z diagnostyki w kierunku pasożytów. 

Badania na pasożyty – jakie wykonać?

Badania kału na pasożyty

Pasożyty obecne w przewodzie pokarmowym (glista, włosogłówka, tasiemce, pierwotniaki, owsiki) składają jaja, które wydalamy wraz z kałem. Dlatego jeśli chcemy wykryć ich obecność, możemy oddać kał do badania. Personel medyczny przeanalizuje próbkę pod mikroskopem.

Obecność jaj pasożytów w kale zmienia się na przestrzeni czasu, dlatego pobierz próbkę do badania 3-krotnie na przestrzeni 10 dni.  

Kał oddaj do czystego, wyparzonego i osuszonego naczynia (np. nocnik, basen) lub na jednorazowe naczynie (talerzyk, tacka). Ile kału musisz oddać do badania na pasożyty? Próbka powinna mieć wielkość ziarna fasoli. Umieść kał w specjalnym pojemniku, w który możesz zaopatrzyć się w aptece. Materiał dostarcz do laboratorium tego samego lub następnego dnia, przechowując go w temperaturze 2-8°C.

Wynik fałszywie ujemny możesz otrzymać, gdy:  

• w jelitach bytują tylko samce,
• obecne są młode samice, które jeszcze nie dojrzały do składania jaj,
• pasożytują starsze samice, które już zakończyły proces wysiewania jaj. 

Dużym ograniczeniem badania kału jest możliwość wykrycia wyłącznie tych pasożytów, które bytują w przewodzie pokarmowym.

Kał stanowi odpowiedni materiał do badania obecności:

• glisty ludzkiej, 
• włosogłówki, 
• węgorka jelitowego, 
• lamblii, 
• tęgoryjca dwunastnicy, 
• niektórych tasiemców. 

Jeśli mimo negatywnego wyniku nadal obserwujesz niepokojące objawy, wykonaj dodatkowo badanie na pasożyty z krwi.

Badania na pasożyty z krwi

Zaletą badań krwi w kierunku pasożytów jest łatwy proces pobrania próbki. Wadą natomiast jest możliwość błędnie ujemnego wyniku w początkowym stadium zakażenia i niski poziom przeciwciał w początkowym etapie zakażenia (około 3 tygodnie).

Sprawnie działający układ immunologiczny w odpowiedzi na kontakt z pasożytem zaczyna wytwarzać specyficzne przeciwciała skierowane przeciwko konkretnemu patogenowi. Ich wysoki poziom we krwi obwodowej z dużym prawdopodobieństwem świadczy o toczącej się chorobie pasożytniczej (IgM) lub przebytym zakażeniu (IgG).  

Podwyższone stężenie przeciwciał w zależności od rodzaju pasożyta może utrzymywać się do roku od infekcji lub nawet przez całe życie.  

Wykrycie specyficznych przeciwciał świadczy więc przede wszystkim o kontakcie z danym pasożytem. 

Badaniem pomocniczym jest oznaczanie ogólnej puli przeciwciał IgE we krwi. Wielokrotnie przekraczający normy poziom przeciwciał IgE nie świadczy bezpośrednio o zakażeniu pasożytniczym, ale wskazuje na jego wyższe prawdopodobieństwo. 

Przed badaniem nie musisz być na czczo ani specjalnie się do niego przygotowywać. Krew pobierana jest standardowo z żyły łokciowej.  

Badanie krwi umożliwia wykrycie szerszej grupy pasożytów i nie ogranicza się tylko do patogenów bytujących w jelicie.

Oddając krew do badania, możemy wykryć zakażenie:

• glistą ludzką, 
• tasiemcami, 
• przywrą wątrobową, 
• owsikami, 
• pierwotniakami, 
• stawonogami pasożytniczymi. 

Wymaz z odbytu  

Tę metodę stosujemy w celu wykrycia owsików, które składają swoje jaja w okolicach odbytu. Materiał do badania pobierz rano, gdy owsiki są najbardziej aktywne, najlepiej przed oddaniem stolca i myciem.

Próbkę możesz pobrać za pomocą:

• przylepca celofanowego – aby pobrać materiał do badania, przykucnij, rozchyl pośladki, a następnie kilkakrotnie przyklejaj przylepiec przez kilka sekund wokół fałd odbytniczych. Następnie umieść go klejącą stroną na szkiełku podstawowym, zabezpiecz w pojemniku lub kopercie i tak dostarcz do laboratorium;
• specjalnej wymazówki – jej zakończenie przypomina patyczek kosmetyczny. Aby pobrać próbkę, przykucnij i delikatnie umieścić końcówkę pałeczki w odbycie, wsuwając na głębokość 4-5 cm w przypadku osoby dorosłej lub 1-2 cm u dzieci. Następnie okrężnymi ruchami pocieraj śluzówkę odbytu. Po wyjęciu wymazówki od razu umieść ją w zamkniętej probówce.  

Aby wyniki były wiarygodne, pobierz przynajmniej dwie próbki w odstępie 1-3 dni. 

Badanie mikroskopowe zeskrobin skóry 

Wykonujemy je przy podejrzeniu pasożytów zewnętrznych (nużeniec, świerzbowiec). 

W dniu badania nie myj zakażonych miejsc i nie stosuj żadnych kosmetyków i maści.

Materiał do badania pobiera osoba wykwalifikowana (lekarz lub diagnosta laboratoryjny). W tym celu używa tępą stronę skalpela lub łyżeczkę chirurgiczną, którą przesuwa po powierzchni skóry w kierunku zgodnym ze wzrostem włosów. W zależności od lokalizacji zmian chorobowych można użyć też szczypce, szczoteczkę lub pęsetę. Pobrany materiał podlega ocenie mikroskopowej pod kątem obecności wszelkich postaci rozwojowych pasożyta. 

Oznaczanie obecności antygenów pasożytów 

Badanie polega na oznaczeniu specyficznych elementów pasożyta, które mają zdolność łączenia się z przeciwciałami układu immunologicznego. Materiałem do badania może być kał lub krew. Badanie na pasożyty można wykonać różnymi metodami, np. testem hemaglutynacji biernej IHA lub techniką immunoenzymatyczną ELISA. 

Badania molekularne 

Wykonywane są przede wszystkim techniką PCR. Polegają na wykrywaniu materiału genetycznego pasożyta specyficznego dla danego gatunku, co pozwala na dokładną identyfikację patogenu. Badania molekularne charakteryzują się wysoką czułością. Dzięki temu diagnoza jest możliwa nawet przy obecności pojedynczych pasożytów. Inne metody nie pozwalają wykryć niewielkiej ilości pasożytów. Nowoczesne techniki sprawdzają się także, gdy pasożyt zlokalizował się w trudno dostępnym miejscu, przez co pobranie próbki wymagałoby przeprowadzenia inwazyjnego zabiegu.

Materiałem do badania molekularnego mogą być:

• krew,
• kał,
• fragmenty tkanek,
• płyn owodniowy i mózgowo-rdzeniowy. 

Badania z zakresu biologii molekularnej nie są wykonywane rutynowo, zwłaszcza gdy do wykrycia schorzenia wystarczą standardowe metody. Specjaliści wykorzystują je najczęściej przy podejrzeniu malarii, boreliozy i babeszjozy. Mają one ogromne znaczenie, gdy konieczne jest szybkie wykrycie infekcji i niezwłoczne podjęcie leczenia, zanim jeszcze organizm zdąży wytworzyć specyficzne przeciwciała. 

Jakie badania wykonać na pasożyty u dzieci?

Diagnostyka pasożytów u dzieci i dorosłych opiera się na takich samych zasadach. Przebieg badań nie różni się między poszczególnymi grupami wiekowymi.

Pamiętaj, że inne pasożyty mogą atakować organizm dzieci i dorosłych. Wykrycie i leczenie chorób pasożytniczych u dzieci jest bardzo ważne, ponieważ przewlekłe zakażenia mogą hamować wzrost i zaburzać rozwój psychofizyczny.

Przy podejrzeniu zakażenia pasożytami u najmłodszych najczęściej lekarz zleca badanie w kierunku:

• owsicy,
• lambliozy,
• glistnicy,
• włosogłówki.

U dorosłych schorzenia te także występują, ale z mniejszą częstotliwością. Za to wśród seniorów obserwuje się wysoki odsetek osób zakażonych nużeńcem.  

Najmłodsi są z reguły bardziej narażeni na zakażenia pasożytnicze ze względu na brak utrwalonych nawyków higienicznych (np. regularne mycie rąk, mycie owoców przed zjedzeniem, bezpośrednie kontakty ze zwierzętami) i częste wkładanie przedmiotów do buzi.

Diagnoza obecności pasożytów – co warto wiedzieć? 

Przebieg chorób pasożytniczych i nasilenie objawów to kwestia indywidualna i zależy m.in. od liczebności pasożytów. Z reguły zakażenie daje wiele objawów, często niespecyficznych, które równie dobrze mogą świadczyć o innych zaburzeniach. Dlatego też postawienie diagnozy na podstawie samych objawów nie jest możliwe.

Zebranie szczegółowego wywiadu przez lekarza jest niezbędnym elementem diagnostyki, ale powinno być poparte badaniami laboratoryjnymi potwierdzającymi obecność pasożyta.

Wyjątkiem jest wszawica, w przypadku której do postawienia diagnozy wystarczy wystąpienie charakterystycznych objawów.  

W diagnostyce pasożytów unikaj stosowania metod medycyny alternatywnej, których wiarygodność nie została potwierdzona (np. biorezonans, elektroakupunktura, test DIACOM). 

Ile kosztują badania na pasożyty? 

Koszt badania na obecność pasożytów zależy od rodzaju wykorzystanej techniki. 

• Standardowe badanie kału jest stosunkowo tanie (kilkanaście złotych), a zlecone przez lekarza rodzinnego podlega refundacji przez NFZ. Wykrywanie całego pakietu najczęstszych pasożytów z kału może kosztować do 100 zł.
• Cena badania serologicznego wykonywanego z pobranej krwi zależy od gatunku wykrywanego pasożyta i waha się średnio od 30 do 120 zł za pojedyncze badanie.
• Najdroższe są badania molekularne (PCR), za które trzeba zapłacić nawet kilkaset złotych. Przykładowo koszt wykrycia DNA Borrelia burgdorferi odpowiedzialnej za rozwój boreliozy waha się od 150 do 350 złotych.  

Przeczytaj również:
Pasożyty – jak chronić się przed zakażeniem?