Sporysz – jak działa na organizm?

Sporysz – charakterystyka  

Buławinka czerwona to popularny w Europie niewielki grzyb – pasożyt, atakujący zboża i inne trawy. Sporysz, jej przetrwalnik (endospora) jest podłużną, walcowatą, twardą strukturą koloru ciemnobrązowego i długości dochodzącej do 2-3 cm. Jest charakterystycznie umieszczony w kłosach dojrzałego zboża. Jego rozwój i rozprzestrzenianie ułatwiają wiatr, duża wilgotność powietrza i aktywność owadów.

Sporysz jest źródłem alkaloidów indolowych – związków silnie działających, pochodnych kwasu D-lizergowego z których główne to: 

• ergometryna, 
• ergotamina, 
• ergozyna, 
• ergokornina, 
• ergokryptyna, 
• ergokrystyna, 
• ergoklawina, 
• ergonowina. 

Sporysz – działanie  

W XIX wieku działanie sporyszu wykorzystywane było w ginekologii i położnictwie: 

• w celu kontrolowania nadmiernego krwawienia z macicy, 
• przy nieregularnych skurczach macicy, 
• do leczenia włóknistych guzów macicy, 
• w profilaktyce poronień, 
• przy nieregularnych miesiączkach. 

Mechanizm działania alkaloidów sporyszu opiera się na podobieństwie strukturalnym do neuroprzekaźników i bezpośrednim działaniu na receptory serotoninergiczne 5-HT, a także alfa-adrenergiczne i dopaminowe. 

Podstawowy efekt fizjologiczny działania alkaloidów sporyszu: 

• Przy małym oporze naczyniowym silnie kurczy naczynia i powoduje wzrost ciśnienia; 
• Przy dużym oporze naczyniowym rozkurcza naczynia; 
• Pobudza mięsień macicy (działanie oksytocynowe). 

Alkaloidy sporyszu we współczesnej medycynie znalazły zastosowanie: 

• w naczyniowych bólach głowy – w tym migrenowych i klasterowych; 
• w zaburzeniach krążenia mózgowego; 
• jako środek przeciwkrwotoczny podczas porodu – głównie w krajach rozwijających się. 

Alkaloidy sporyszu mogą być również substratem wyjściowym do otrzymania halucynogennego LSD – kwasu D-lizergowego. 

Półsyntetyczna pochodna alkaloidów sporyszu, bromokryptyna, jest z kolei szeroko stosowana m.in. w chorobie Parkinsona i zaburzeniach wydzielania prolaktyny. 

Zatrucie sporyszem 

Sporysz od dawnych czasów towarzyszył ludziom, w średniowieczu powodując masowe zatrucia ostre i przewlekłe, przy niedokładnym oczyszczeniu mąki z tego pasożyta. Grzyb ten jest odporny na wysoką temperaturę, dlatego źródłem zatrucia był najczęściej pieczony z zanieczyszczonej mąki żytniej chleb. W wyniku przypadkowego spożycia następował charakterystyczny, bolesny skurcz naczyń obwodowych, prowadzący do gangreny kończyn (szczególnie palców rąk i nóg), z uwagi na wywołany efekt nazywany „ogniem świętego Antoniego”.  

Inne objawy zatrucia mąką zanieczyszczoną sporyszem obejmowały: 

• zaburzenia psychiczne, 
• halucynacje, 
• bóle głowy, 
• wymioty, 
• biegunkę, 
• poronienia. 

Ergotyzm (zatrucie sporyszem) z uwagi na objawy dzielono na zgorzelinowy lub konwulsyjny. Czasem oba te rodzaje występowały jednocześnie. 

Zatrucie sporyszem w wyniku jego przypadkowego spożycia, nawet niewielkiej ilości, może prowadzić do śmierci. Główne objawy zatrucia to: 

• senność, 
• majaczenie, 
• duszność, 
• dezorientacja, 
• obniżenie lub podwyższenie ciśnienia tętniczego, 
• szybkie i słabe tętno, 
• mrowienie i/lub drętwienie kończyn, 
• utrata przytomności, 
• wstrząs. 

Nie ma specyficznej odtrutki na alkaloidy sporyszu. W celu łagodzenia objawów podaje się m.in. nitroprusydek sodu, tolazolinę lub heparynę, leki rozszerzające naczynia krwionośne. 

Niepozorny sporysz zajmuje wyjątkowe miejsce w medycynie i historii ludzkości. Jego podstawowe alkaloidy są wciąż stosowane w medycynie i nie są otrzymywane syntetycznie. Jest to wyjątkowy przykład rośliny, która jest źródłem związków przynoszących sporo korzyści zdrowotnych i ulgi w bólu, a jednocześnie przypadkowo spożyta może być śmiertelnie niebezpieczna.

Przeczytaj również:
Hibiskus – właściwości i zastosowanie