Wrotycz pospolity – właściwości i zastosowanie

Wrotycz – charakterystyka

Wrotycz pospolity (łac. Tanacetum vulgare) to roślina należąca do jednej z najliczniejszych rodzin botanicznych – astrowatych (łac. Asteraceae), do której zaliczane są również m.in.: piołun, arnika, rumianek czy mlecz. Wrotycz to silnie aromatyczna roślina o zapachu podobnym do kamfory. Wrotycz pospolity występuje naturalnie w umiarkowanych strefach półkuli północnej w Europie, Azji Środkowej, na Dalekim Wschodzie i Syberii, natomiast został również przewieziony do Azji Wschodniej i Ameryki Północnej.

W Polsce jest pospolitą rośliną ruderalną występującą na nizinach i w niższych położeniach górskich. Wrotycz rośnie na glebach gliniastych lub ilastych zasobnych w azot, na brzegach wód, wilgotnych nieużytkach, przydrożach, brzegach lasów i zarośli oraz na otwartych przestrzeniach. Wrotycz osiąga wysokość do 1,5 m. Silne łodygi zakończone są złocistożółtymi kwiatami w płaskich koszyczkach zebranych w baldachogrono. Kwitnie od lipca do września. To roślina wieloletnia, tworząca często duże kępy lub łany. Surowcem leczniczym wrotyczu pospolitego są części nadziemne rośliny – kwitnące ziele i kwiaty.

Skład chemiczny surowca to:  

• olejek eteryczny (jego głównym składnikiem jest toksyczny β-tujon (około 70%), kamfora, borneol, α-pinen, 1,8-cyneol, sabinen; znanych jest kilka odmian chemicznych wrotyczu różniących się składem frakcji olejku eterycznego, a niektóre z nich nie zawierają toksycznego β-tujonu); 
• laktony seskwiterpenowe: gorzka tanacetyna i arbuskulina A, germakren D i krispolid, partenolid; 
• alkohole trójterpenowe: α-amaryna i β-amaryna; 
• steroidy: β-sitosterol, kampestrol, stigmasterol, cholesterol;  
• flawonoidy: pochodne kwercetyny i luteoliny, akacetyna; 
• inne: kwas kawowy, kwas askorbinowy, garbniki, sole mineralne. 

Wrotycz – właściwości

Lecznicze działanie wrotyczu zależy głównie od obecności β-tujonu, ale laktony seskwiterpenowe również wpływają na aktywność surowca. Tujon może występować w dwóch odmianach izomerycznych – α-tujonu oraz β-tujonu i jest obecny m.in. w piołunie, wrotyczu, szałwii, tymianku, rozmarynie czy żywotniku zachodnim (tuja). Wykazuje charakterystyczny zapach i ma silnie toksyczne działanie.

Zgodnie z dyrektywami europejskimi tujon nie może być stosowany jako dodatek do żywności, może być natomiast obecny jako składnik surowców roślinnych służących do produkcji napojów (maksymalne dopuszczalne stężenie w napojach alkoholowych to 10 mg/kg, a w przypadku napojów z piołunu 35 mg/kg i 0,5 mg/kg odpowiednio dla napojów alkoholowych, np. absynt, i niealkoholowych). Inne niż tujon składniki olejku wrotyczu pospolitego (głównie kamfora, borneol, 1,8-cyneol) wykazują działanie przeciwzapalne, antyoksydacyjne, przeciwbakteryjne i słabe cytotoksyczne (potencjalne działanie przeciwnowotworowe).

Właściwości lecznicze wrotyczu pospolitego wynikające z tradycyjnego stosowania obejmują m.in.: 

• działanie przeciwpasożytnicze przeciw pasożytom w układzie pokarmowym oraz przeciw wszawicy i świerzbowi; 
• leczenie niestrawności (jest surowcem goryczowym zwiększającym wydzielanie soków trawiennych), działanie wiatropędne i przeciwskurczowe; 
• stosowanie zewnętrzne przy naciągnięciu ścięgien i bólach reumatycznych; 
• użycie jako środek odstraszający owady. 

Warto wspomnieć, że w tradycyjnym lecznictwie wykorzystywany jest również inny gatunek wrotyczu – wrotycz maruna (nazywany też złocieniem maruna). Swoje właściwości (przeciwgorączkowe i przeciwreumatyczne) zawdzięcza głównie partenolidowi (lakton seskwiterpenowy), który również może występować we wrotyczu pospolitym. 

Wrotycz jako środek przeciwko owadom i pasożytom  

Wrotycz pospolity dzięki swojemu silnemu zapachowi może być wykorzystywany jako naturalny środek (repelent) odstraszający owady (muchy, komary, gzy, mrówki, mszyce, mole, pluskwy, pchły) i kleszcze. W tym celu można użyć olejku eterycznego (zawsze po rozcieńczeniu – np. obojętnym olejem), hydrolatu, naparu lub po prostu natrzeć skórę rozdrobnioną rośliną.  

Preparaty na bazie wrotyczu mogą być używane zewnętrznie do leczenia wszawicy i świerzbu. Stosowane wewnętrznie mogą służyć jako środek przeciwrobaczy do zwalczania robaków obłych (glisty i owsiki) w układzie pokarmowym. Wykazano również, że ekstrakty alkoholowe wrotyczu stanowią potencjalny środek stosowany zewnętrznie w leczeniu (w terapii skojarzonej z antybiotykami) pełzakowego zapalenia rogówki wywołanego przez pierwotniaki z rodzaju Acanthamoeba. 

Jak stosować wrotycz?  

W związku z możliwością działania toksycznego (w tym nawet przy stosowaniu zewnętrznym), wrotycz pospolity jest obecnie rzadko używany.   W aptekach dostępny jest preparat do stosowania zewnętrznego na wszawicę zawierający mieszaninę nalewki piołunowo-wrotyczowej w stosunku (1:5) z kwasem octowym 80%. Ma on formę płynu do stosowania na skórę głowy u dorosłych, młodzieży i dzieci w wieku powyżej 7 lat. Zastosowanie: włosy zwilżyć obficie płynem, zawiązać chustką lub folią i pozostawić na 2-3 godziny, a następnie dokładnie umyć wodą i wyczesać gęstym grzebieniem; nie należy stosować częściej niż dwa razy w miesiącu. 

Istnieje również możliwość samodzielnego przygotowania różnych przetworów z wrotyczu (ziela, kwiatów, owoców) – zarówno do użytku zewnętrznego, jak i wewnętrznego (do picia). 

Napar z wrotyczu na pasożyty 

Wykonanie: 3 łyżki świeżego lub suchego rozdrobnionego surowca (ziela wrotyczu lub kwiatów) należy zalać 2 szklankami wrzącej wody, następnie odstawić na pół godziny pod przykryciem i na końcu przecedzić. Tak przygotowany napar można pić 2-4 razy dziennie po 1 szklance; w zakażeniu pasożytami najlepiej zastosować na czczo. 

Zastosowanie wrotyczu pospolitego 

Opinie dotyczące zastosowania wrotyczu w lecznictwie są podzielone. Wrotycz pospolity nie jest obecnie surowcem farmakopealnym (farmakopea to urzędowy spis leków i surowców farmaceutycznych), jednak posiada nadal spore grono zwolenników wśród pacjentów i osób zajmujących się medycyną tradycyjną opartą o surowce roślinne. Główne zastosowania obejmują wspomniane wcześniej działanie przeciwpasożytnicze czy poprawiające trawienie. Dodatkowo wrotycz może służyć jako repelent odstraszający owady nie tylko atakujące człowieka, ale również uprawy.  

Wrotycz pospolity – zastosowanie w ogrodzie  

Wrotycz jest wykorzystywany w zwalczaniu szkodników w uprawach sadowniczych, warzywnych i ozdobnych. Można z niego przygotować preparat do opryskiwania roślin (30 g suszu lub 300 g świeżych szczytowych pędów należy zalać 10 litrami wody i przegotować) wykorzystywany wiosną i jesienią, m.in. przeciw mszycom, mrówkom, bielinkowi, owocówce jabłkóweczce. Rozwojowi groźnej dla upraw marchwi połyśnicy marchwianki można zapobiec, rozsypując między rzędami mieszaninę zgniecionego wysuszonego ziela wrotyczu z trocinami świeżo ściętego drzewa iglastego. 

Wrotycz – skutki uboczne 

Działania niepożądane wrotyczu są efektem toksycznego działania olejku eterycznego wrotyczu zawierającego m.in. wspomniany wcześniej tujon. Działanie neurotoksyczne tego związku jest związane z wpływem na receptory GABA-A dla kwasu gamma-aminomasłowego (neuroprzekaźnik hamujący). Olejek odpowiada za silnie drażniący efekt przy stosowaniu miejscowym przetworów surowca. Warto zauważyć, że nawet zewnętrzne zastosowanie wrotyczu niesie ryzyko zatrucia. Przy przewlekłym stosowaniu wrotycz może doprowadzić do uszkodzenia narządów miąższowych i zmian psychicznych.

Do objawów zatrucia zaliczamy: 

• depresyjny wpływ na ośrodkowy układ nerwowy, drgawki, zaburzenia świadomości do głębokiej śpiączki; 
• nudności, wymioty, bóle brzucha, pieczenie jamy ustnej, krwawienie z przewodu pokarmowego; 
• drżenia mięśni; 
• w ciężkich przypadkach może pojawić się niewydolność oddechowa, serca, wątroby i nerek. 

Zatem należy zachować szczególną ostrożność w trakcie stosowania przetworów wrotyczu. Dodatkowo wrotycz może wykazywać właściwości poronne – w medycynie ludowej był wykorzystywany do wywołania aborcji („spędzania płodu”). Ze względu na brak odpowiednich badań nie zaleca się stosowania surowców zawierających tujon (takich jak wrotycz czy piołun) u dzieci, kobiet w ciąży i matek karmiących piersią. 

Przeczytaj również:
Rośliny odstraszające komary – jakich użyć i czy pomagają?