Osobowość anankastyczna. Kiedy nadmierna kontrola oznacza zaburzenie osobowości?

Osobowość anankastyczna – definicja 

Osobowość anankastyczna to inaczej obsesyjno-kompulsyjne zaburzenie osobowości. To zaburzenie charakteryzujące się nieadaptacyjnymi wzorcami zachowania (powstają one jako skutek niezaspokojonych dziecięcych potrzeb), problemami interpersonalnymi i tożsamościowymi, nadmiernym lękiem oraz potrzebą sprawowania kontroli nad sobą i otoczeniem.  

Osoby z osobowością anankastyczną zmagają się z wysokim poziomem negatywnego perfekcjonizmu. 

Otoczenie może postrzegać taką osobę jako kogoś „sztywnego”, w stanie przewlekłego napięcia. Osobowość anankastyczna może wiązać się z występowaniem uporczywych, natrętnych i niechcianych myśli oraz kompulsji (czynności), które jednak nie przybierają takiego nasilenia jak ma to miejsce w przypadku zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego. 

Osobowość anankastyczna różni się od zaburzeń lękowych obsesyjno-kompulsywnych tym, że u osób z tym zaburzeniem osobowości zwykle nie występują kompulsje, obsesje ani silnie z nimi związane negatywne uczucia. 

Warto wskazywać te różnice, gdyż oba zaburzenia są często mylone. Występują jednak między nimi zasadnicze różnice i wymagają one odmiennych metod leczenia. 

Osobowość anankastyczną rozpoznaje się u około 1% populacji. Więcej przypadków odnotowuje się wśród mężczyzn niż kobiet. Należy jednak pamiętać, że rzeczywista liczba osób cierpiących na to zaburzenie osobowości może być większa, ponieważ nie każda osoba ma szansę na otrzymanie diagnozy i uzyskanie fachowej pomocy. Obsesyjno-kompulsyjne zaburzenie osobowości może współwystępować nie tylko z innymi zaburzeniami osobowości (np. zaburzeniem osobowości borderline), ale także z zaburzeniami lękowymi czy zaburzeniami nastroju. 

Osobowość anankastyczna – przyczyny, czynniki ryzyka 

Nie do końca wiadomo, jaki jest mechanizm powstawania zaburzeń osobowości. Badacze mówią, że istotną rolę mogą tutaj pełnić cechy biologiczne (dziedziczenie pewnych cech osobowych). Naukowcy podkreślają również rolę czynników psychologicznych, np. relacji z rodzicami czy rówieśnikami. 

Istnieje teza, że jednym ze źródeł rozwoju osobowości anankastycznej mogą być zaburzenia neuroprzekaźnictwa dopaminy. 

Psychologowie z kolei mówią o kluczowej roli relacji rodzinnych. Ich zdaniem wpływ na rozwój zaburzeń osobowości może mieć nadmierna kontrola ze strony rodziców: wywieranie na nie presji i stawianie zbyt wysokich wymagań. Taka atmosfera w domu może kształtować w dziecku przekonanie, że jego wartość jest uzależniona od tego, czy spełnia oczekiwania otoczenia. 

Istnieje jeszcze jedna teza. Zakłada ona, że dziecko, które jest pobudzone i „dokazujące” jest zmuszane przez dorosłych do posłuszeństwa. Taka walka z własnymi impulsami może prowadzić do stanu ciągłego napięcia.  

Silna potrzeba kontroli, walka ze sobą i próby ciągłego zadowalania otoczenia mogą skutkować zaburzeniami osobowości. 

Osobowość anankastyczna – objawy 

1. Występowanie silnych i niewspółmiernych do rzeczywistości obaw i wątpliwości, a także związana z nimi nadmierna ostrożność przy podejmowaniu decyzji i wykonywaniu zadań.  
2. Bezwzględne przestrzeganie instrukcji, regulaminów i zasad. Odczuwanie dyskomfortu, gdy są one niedostatecznie jasne lub niemożliwe do wprowadzenia w życie.  
3. Skłonność do porządkowania i organizowania – nawet kosztem wolnego czasu czy innych, ważniejszych zadań.  
4. Nieumiejętność podejmowania ryzyka. Może się to wiązać z obniżoną kreatywnością lub niechęcią do wdrażania kreatywnych rozwiązań. 
5. Przesadny perfekcjonizm. 
6. Niechęć do zmian. 
7. Nadmierna sumienność. Duża sztywność myślenia, chęć postawienia na swoim, robienia rzeczy po swojemu i podporządkowania innych ludzi własnym ideom i zasadom.  
8. Trudności w empatyzowaniu z innymi ludźmi, akceptacji ich uczuć i odmiennych poglądów. Stawianie pracy czy osiągnięć szkolnych ponad relacje z innymi osobami.  

Osobowość anankastyczna – rozpoznanie i leczenie 

Osobowość anankastyczną rozpoznaje się u osób, u których zaobserwowano charakterystyczne objawy dla tego zaburzenia. Szczególnie, jeśli występują od dłuższego czasu i negatywnie wpływają na funkcjonowanie danej osoby. 

Leczenie polega na usystematyzowanej psychoterapii, a w przypadku schorzeń współwystępujących także farmakoterapii.

Przeczytaj również:
16 typów osobowości. Czy ten test ma sens? Psycholog wyjaśnia