Przedwczesna menopauza – przyczyny, objawy, leczenie

Co to jest menopauza? 

Menopauza to czas w życiu kobiety, gdy menstruacja całkowicie ustaje. Jest to moment ostatniej miesiączki, po której w ciągu kolejnych 12 miesięcy nie wystąpiło już krwawienie. Powszechnie menopauzą nazywa się cały okres, który poprzedza ustąpienie czynności jajników i wszystkie objawy, które temu procesowi towarzyszą.

Kiedy występuje menopauza? 

Menopauza zazwyczaj przypada na okres między 45. a 55. rokiem życia. W Polsce średni wiek, w którym kobiety wchodzą w okres menopauzy, wynosi 51 lat. 

Czas poprzedzający całkowite ustanie miesiączki to perimenopauza (premenopauza), która zaczyna się około 5-6 lat przed ostatnią menstruacją, zazwyczaj ok. 43. roku życia. Jest to okres przejściowy, podczas którego czynność jajników stopniowo zanika, zmniejsza się liczba dojrzewających pęcherzyków jajnikowych i pojawiają się pierwsze objawy związane z menopauzą, takie jak uderzenia gorąca i poty, wahania nastroju, drażliwość, zaburzenia snu, zmęczenie i spowolnienie metabolizmu. Miesiączki stają się mniej regularne, często zmienia się także ich charakter – są mniej lub bardziej obfite niż dotychczas. 

Objawy perimenopauzy można także zauważyć na skórze, która staje się wiotka, ponadto pogłębiają się zmarszczki i przebarwienia. W tym czasie zmniejsza się produkcja sebum, przez co skóra jest sucha, a naskórek staje się wyraźnie cieńszy, co osłabia barierę ochronną skóry. Spowolniona jest synteza lipidów, kolagenu, elastyny i kwasu hialuronowego. W związku z tym w pielęgnacji skóry w okresie perimenopauzalnym najważniejsze jest dostarczanie tych składników, by poprawić gęstość skóry, skorygować owal twarzy i przywrócić skórze blask [7]. 

Po ostatniej miesiączce następuje okres postmenopauzy. Wprawdzie uciążliwe objawy zespołu klimakterycznego, jak uderzenia gorąca, wahania nastroju czy bezsenność ustępują, ale pogłębiają się inne problemy związane ze spadkiem poziomu estrogenów i wzrostem poziomu kortyzolu we krwi. Skóra w tym czasie traci jędrność, staje się wiotka, sucha i wrażliwa na podrażnienia. Wiele kobiet doświadcza także nawracających infekcji związanych z osłabieniem bariery ochronnej skóry. Po menopauzie należy więc zadbać o nawilżenie skóry i dostarczenie jej takich składników jak kolagen, proksylan, lipidy i kwasy omega 3-6-9. 

Przedwczesna menopauza – przyczyny 

O wczesnej menopauzie mówi się, gdy następuje ona przed 45. rokiem życia.  

Z przedwczesną menopauzą, a dokładniej przedwczesną niewydolnością jajników (POI, z ang. primary ovarian insufficiency) lub przedwczesnym wygasaniem czynności jajników mamy do czynienia w sytuacji, gdy miesiączkowanie ustaje przed 40. rokiem życia.  

Problem ten dotyczy około 1% kobiet.  

Przedwczesna menopauza może być spowodowana spontanicznymi czynnikami, takimi jak: 

• predyspozycje genetyczne (w tym zespoły typu trisomia 18 czy trisomia 13), 
• zaburzenia metaboliczne, 
• choroby autoimmunologiczne (odpowiedzialne aż za 30-60% przypadków przedwczesnej menopauzy), zwłaszcza te związane z chorobami tarczycy, 
• infekcje i choroby zakaźne (zwłaszcza świnka), 
• palenie papierosów, 
• zaburzenia hormonalne – podniesiony poziom gonadotropin i niedobór estrogenów [1]. 

Menopauza może być również indukowana, np. w wyniku zabiegów medycznych, takich jak obustronne wycięcie jajników (stosowane np. w prewencji nowotworów) czy histeroktomia prowadząca do niewydolności jajników (15-50% przypadków). 

Przedwczesną menopauzę mogą także wywoływać inne czynniki, m.in.: 

• chemioterapia lub radioterapia (często odwracalny stan), 
• farmakoterapia (np. terapia stymulująca wydzielanie gonadotropin stosowana m.in. w przypadku mięśniaków macicy). 

Menopauza to proces naturalny i nieodwracalny, natomiast przedwczesna niewydolność jajników wymaga leczenia, ponieważ kobiety, które jej doświadczają, są narażone na zwiększone ryzyko przedwczesnej zachorowalności na niektóre choroby i związanej z tym śmiertelności [2]. 

Objawy przedwczesnej menopauzy 

Przedwczesna niewydolność jajników wiąże się z podobnymi objawami jak menopauza: 

• zaburzenia miesiączkowania (gwałtowne skrócenie cyklu, całkowity zanik miesiączki) i związany z tym brak płodności; 
• uderzenia gorąca i nocne poty; 
• atrofia urogenitalna i związana z nią suchość pochwy (skutkująca bolesnością i dyskomfortem podczas stosunku) oraz zanik nabłonka w pochwie i nawracające zakażenia układu moczowego; 
• nerwowość, zaburzenia nastroju, depresja, nerwica, zaburzenia koncentracji; 
• bezsenność i problemy ze snem; 
• bóle głowy, mięśni i stawów; 
• obniżenie libido; 
• zmiany skórne. 

Często objawy te są bardziej nasilone niż w przypadku naturalnej menopauzy. Dotyczy to zwłaszcza uderzeń gorąca, których doświadcza aż 75% kobiet z przedwczesną niewydolnością jajników [3]. 

Przedwczesna niewydolność jajników prowadzi również do obniżenia poziomu estrogenów, które pozytywnie wpływają na fizjologię skóry, pobudzając produkcję kolagenu i elastyny (tzw. białka podporowe). Te z kolei odpowiadają za jędrność, gęstość i elastyczność tkanek. Prowadzi to do: 

• ścieńczenia naskórka (atrofia), w wyniku którego skóra jest pergaminowa w dotyku i traci koloryt; 
• przesuszenia skóry związanego z obniżeniem poziomu lipidów naskórkowych, jak również znacznie zmniejszoną produkcją kwasu hialuronowego; 
• szorstkości, ziemistego kolorytu skóry i utraty blasku, co jest związane z zaburzeniem procesu odnowy komórkowej; 
• pogłębienia się zmarszczek, utraty jędrności i opadania owalu twarzy (chomiki) na skutek zaniku kolagenu, którego produkcja jest uzależniona od poziomu estrogenów; 
• przebarwień i zmian pigmentacyjnych, tzw. plam starczych (soczewicowatych), także w formie zmian wypukłych, które są wynikiem zaburzeń rogowacenia naskórka; 
• ubytków objętościowych w tkankach (np. w okolicach skroni); 
• elastozy, czyli nieprawidłowego rozkładu włókien elastynowych w skórze, które objawiają się pofałdowaniami i zgrubieniami; 
• nasilenia zmian naczyniowych i trądziku różowatego; 
• zwiększonej wrażliwości i podatności na infekcje (często nawracających), co jest związane z osłabieniem bariery ochronnej skóry. 

Jak zdiagnozować przedwczesną menopauzę? 

Kryteria diagnostyczne pozwalające na ocenę, czy rzeczywiście nastąpiła przedwczesna menopauza, zazwyczaj opierają się na rozpoznaniu 3 czynników: 

1. braku miesiączki, 
2. podwyższonego poziomu gonadotropin (FSH), 
3. oznak i objawów niedoboru estrogenów (estradiol, E2). 

Stężenie gonadotropin powinno być badane w odstępach 2-4 tygodni [4]. Przy poziomie FSH wynoszącym powyżej 40 mIU/ml i braku żywotnych pęcherzyków podczas biopsji jajnika można uznać z dużym prawdopodobieństwem, że mamy do czynienia z trwałą niewydolnością jajników [5]. 

Badania, które należy wykonać w przypadku stałej niewydolności jajników, to: 

• cykliczne badanie poziomu hormonów nadnerczy i tarczycy, 
• poziom cukru we krwi, 
• badanie RTG przysadki w celu wykluczenia guza, 
• poziom wapnia we krwi i badanie gęstości kości (w kierunku osteoporozy). 

Przedwczesna menopauza – leczenie 

Przedwczesna menopauza zwiększa ryzyko: 

• osteoporozy, 
• raka jelita grubego [6], 
• pojawienia się zaburzeń psychicznych, takich jak depresja, nerwica, jak również pogorszenia pamięci; 
• choroby niedokrwiennej serca, 
• udaru, 
• tocznia, 
• reumatoidalnego zapalenia stawów, 
• cukrzycy, 
• zmian skórnych wpływających na barierę ochronną skóry (sprzyjających infekcjom), jak również mających wpływ na jej wygląd. 

W przypadku wystąpienia objawów przedwczesnego wygasania czynności jajników należy bezwzględnie skonsultować się ze specjalistą – ginekologiem lub endokrynologiem. 

Podobnie jak w przypadku każdego schorzenia, w leczeniu przedwczesnej menopauzy kluczowe jest ustalenie przyczyny niewydolności jajników. Wiele przyczyn jest odwracalnych i możliwe jest przywrócenie dojrzewania pęcherzyków, owulacji i menstruacji. 

Eksperci Polskiego Towarzystwa Menopauzy i Andropauzy (PTMiA) zwracają uwagę na korzyści stosowania hormonalnej terapii zastępczej (HTZ) i jej pozytywny wpływ na ogólny dobrostan pacjentki w okresie menopauzalnym, w tym metabolizm, samopoczucie, pamięć, sen, życie seksualne, jak również redukowanie ryzyka wystąpienia raka piersi i osteoporozy. Dotyczy to także pacjentek, u których rozpoznano przedwczesną niewydolność jajników. Zarówno dawka, jak i sposób podania leków (doustnie, transdermalnie, miejscowo) powinny być dostosowane indywidualnie do potrzeb pacjentki. U kobiet, które posiadają macicę, należy również stosować progestageny, by zredukować ryzyko wystąpienia raka endometrium.  

W przypadku przedwczesnej menopauzy spowodowanej czynnikami autoimmunologicznymi stosuje się również kortykosteroidy. 

By zredukować objawy skórne, które są wynikiem słabnących mechanizmów antyoksydacyjnych oraz spowolnionej syntezy lipidów, kolagenu, elastyny i kwasu hialuronowego, należy zadbać o dostarczenie skórze tych składników w postaci odpowiednio dobranej pielęgnacji. Kosmetyki stosowane w tym okresie powinny działać na wszystkie pięć głównych oznak starzenia się skóry – utratę jędrności, pojawiające się przebarwienia, utratę blasku, suchość i zmarszczki. W związku z tym warto, aby zawierały następujące składniki: 

• proksylan, by stymulować syntezę kolagenu i kwasu hialuronowego; 
• niacynamid oraz witaminy C i E, by zapewnić ochronę antyoksydacyjną; 
• kwas glikolowy, by przyspieszyć cykl odnowy naskórka; 
• kwasy omega 3-6-9, by uzupełnić utraconą warstwę lipidową naskórka. 

Przedwczesna menopauza a ciąża 

Przedwczesna niewydolność jajników zasadniczo wyklucza możliwość zajścia w ciążę, jednak podobnie, jak w przypadku okresu perimenopauzy i wczesnej menopauzy, nadal istnieje ryzyko spontanicznej sporadycznej owulacji i ciąży.  W związku z tym, jeśli kobieta nie planuje mieć dzieci, należy stosować wybraną metodę antykoncepcyjną.  

Kobiety ze zdiagnozowanym przedwczesnym wygasaniem funkcji jajników, które chciałyby zajść w ciążę, powinny skorzystać z porady specjalisty i możliwości leczenia. Skuteczną terapię niepłodności związanej z niewydolnością jajników stanowi obecnie dawstwo oocytów i indukcja owulacji stosowana przy zapłodnieniu in vitro (IVF). 

Niezależnie od tego, czy menopauza jest wynikiem naturalnego procesu, schorzenia, czy ingerencji chirurgicznej, zawsze warto skonsultować się ze specjalistą. W razie konieczności lekarz zaproponuje leczenie lub suplementację, by zachować dobrostan psychiczny i fizyczny. W tym okresie należy również obowiązkowo pamiętać o badaniach profilaktycznych, ponieważ menopauza zwiększa ryzyko wystąpienia niektórych schorzeń – osteoporozy, chorób układu krążenia, zakażenia dróg moczowych, atrofii pochwy czy problemów skórnych związanych z przesuszeniem naskórka i zaburzeniem bariery ochronnej skóry.