Triada sportsmenek – czym jest?

Zespół triady sportsmenek początkowo definiowany był jako współistnienie u kobiet trenujących wyczynowo sport, ściśle powiązanych ze sobą objawów klinicznych, takich jak zakłócenia regularności miesiączkowania, zaburzenia odżywiania i obniżenie gęstości mineralnej kości. Obecnie zespół ten jest bardzo szeroko rozumiany jako problem związany z zaburzeniami wykraczającymi daleko poza adekwatną dostępność energii, prawidłowe funkcjonowanie żeńskiego układu hormonalnego i zdrowie układu kostnego. Jak bowiem wykazano, szerokie spektrum objawów klinicznych, do których zalicza się m.in.: dyskomfort żołądkowo-jelitowy, zaburzenia endokrynologiczne, problemy psychiczne, dysfunkcje nerek, jak również zaburzenia czynności układu sercowo-naczyniowego i mięśniowo-szkieletowego mogą być następstwem zespołu triady sportsmenek. 

Względny niedobór energii w sporcie 

Zespół względnego niedoboru energii w sporcie (z ang. Relative Energy Deficiency in Sport, RED-S) uwzględnia cały szereg zaburzeń funkcji fizjologicznych, obserwowanych zarówno wśród kobiet, jak i mężczyzn profesjonalnie uprawiających sport (zwłaszcza sportowców dyscyplin wytrzymałościowych i sylwetkowych), będących konsekwencją niewystarczającego spożycia energii z dietą. Długotrwała zbyt niska podaż energii z pożywieniem skutkuje niedostateczną ilością dostępnej energii, która jest niezbędna w celu zapewnienia maksymalnej wydolności psychofizycznej i właściwego funkcjonowania organizmu sportowca. 

Potencjalne skutki względnego niedoboru energii w sporcie to m.in.: 

• zmniejszenie siły mięśniowej, 
• obniżenie wytrzymałości wysiłkowej, 
• spadek zdolności wysiłkowych organizmu, 
• uszczuplenie zasobów glikogenu mięśniowego i wątrobowego, 
• osłabienie odpowiedzi na bodźce treningowe, 
• zwiększenie ryzyka kontuzji, 
• pogorszenie koordynacji ruchowej, 
• osłabienie zdolności oceny sytuacji, 
• spadek koncentracji uwagi, 
• drażliwość, 
• objawy depresyjne. 

Czym jest energia dostępna? 

Energia dostępna obejmuje ilość energii, jaka może zostać rzeczywiście wykorzystana na podstawowe procesy metaboliczne organizmu, w tym funkcje układu odpornościowego, reprodukcyjnego i kostnego, po pomniejszeniu o wydatki energetyczne wynikające z podejmowanego przez daną osobę wysiłku fizycznego.  

W dotychczas przeprowadzonych badaniach z udziałem sportsmenek, dzienna dostępność energii na poziomie 45 kcal na każdy kilogram beztłuszczowej masy ciała została powiązana z zachowaniem balansu energetycznego organizmu i właściwą kondycją psychofizyczną. Z kolei długotrwałe zmniejszenie dobowej dostępności energii, w szczególności poniżej 30 kcal na każdy kilogram beztłuszczowej masy ciała, przyczyniało się do pojawienia się licznych negatywnych konsekwencji zdrowotnych u kobiet aktywnych fizycznie. Niska dostępność energii, występująca zarówno wśród sportowców płci żeńskiej, jak i męskiej może przyczyniać się do obniżenia możliwości wysiłkowych organizmu w perspektywie krótko- oraz długofalowej.  

Jak właściwie obliczyć dostępność energii? 

EA = (EI – EEE) / FFM = (3000 – 700) kcal/dobę / 51,0 kg = 45,1 kcal/kg FFM/dzień 

gdzie: 

EA – dostępność energii, 

EI – spożycie energii z dietą (w powyższym przykładzie przyjęto 3000 kcal), 

EEE – dodatkowy wydatek energetyczny wywołany ćwiczeniami (w powyższym przykładzie przyjęto 700 kcal), 

FFM – beztłuszczowa masa ciała (w powyższym przykładzie przyjęto masę ciała 60 kg i 15% zawartości tkanki tłuszczowej, a zatem 51 kg beztłuszczowej masy ciała). 

Konsekwencje zdrowotne przewlekłej niskiej dostępności energii to m.in.: 

• zaburzenia funkcji osi podwzgórze – przysadka mózgowa – gonady; 
• zmiany czynności tarczycy (spadek poziomu trójjodotyroniny – T3); 
• podwyższenie stężenia kortyzolu (tzw. „hormonu stresu”); 
• zmiany hormonów regulujących apetyt (tj. zmniejszenie stężenia leptyny i oksytocyny, zwiększenie aktywności greliny, peptydu YY oraz adiponektyny); 
• spadek poziomu insuliny i insulinopodobnego czynnika wzrostu 1 (IGF-1); 
• zwiększenie oporności na hormon wzrostu; 
• funkcjonalny podwzgórzowy brak miesiączki; 
• obniżenie gęstości mineralnej kości; 
• zaburzenia mikroarchitektury kości; 
• spadek spoczynkowej przemiany materii; 
• niedokrwistość z niedoboru żelaza; 
• niskie stężenie ferrytyny w surowicy krwi (tj. niski poziom zapasów żelaza w organizmie); 
• wczesne zmiany miażdżycowe (w wyniku niedoboru estrogenów); 
• dysfunkcja śródbłonka naczyniowego; 
• opóźnienie opróżniania żołądka;  
• zaparcia stolca; 
• wydłużony czas pasażu jelitowego; 
• częstsze występowanie objawów ze strony górnych dróg oddechowych; 
• depresja i zaburzenia lękowe; 
• zaburzenia psychosomatyczne; 
• pogorszenie zdolności radzenia sobie ze stresem; 
• zaburzenia odżywiania. 

Leczenie względnego niedoboru energii w sporcie 

1. Zwiększenie dostępności energii w wyniku modyfikacji diety. 
2. Zapewnienie adekwatnej podaży wapnia i żelaza w diecie.  
3. Suplementacja witaminy D (w zależności od zbadanego poziomu) w okresie jesienno-zimowym lub przez cały rok. 
4. Modyfikacja harmonogramu ćwiczeń.  
5. Wdrożenie terapii poznawczo-behawioralnej. 
6. Edukacja żywieniowa. 
7. Usprawnienie procesów powysiłkowej odnowy biologicznej organizmu. 

Triada sportsmenek jest niepokojącym zjawiskiem coraz częściej obserwowanym nie tylko wśród zawodniczek konkurencji wytrzymałościowych, drużynowych, fitnessu sylwetkowego, lecz również kobiet rekreacyjnie uprawiających sport. Stale rosnąca w ostatnich latach liczba publikacji naukowych wyraźnie podkreśla kluczowy wpływ właściwego postępowania żywieniowego zarówno na profilaktykę, jak i przebieg leczenia zespołu triady sportsmenek. Odpowiednia ilość dostępnej energii jest bardzo ważnym czynnikiem żywieniowym, który wywiera znaczący wpływ na wydolność wysiłkową i optymalne funkcjonowanie organizmu osoby aktywnej fizycznie, w tym zarówno na żeńską, jak i męską gospodarkę hormonalną, a także funkcje reprodukcyjne.

Przeczytaj również:
Dlaczego sportowcy mogą mieć niską gęstość mineralną kości?