Zaburzenia rytmu serca. Jak się objawiają i jak je leczyć?

Czym są zaburzenia rytmu serca? 

Zaburzenia rytmu serca (inaczej arytmie) polegają na przyspieszonym lub zwolnionym rytmie serca, który może być: 

• regularny (miarowy), 
• nieregularny (niemiarowy).  

Podstawową funkcją serca jest utrzymywanie krążenia krwi w naczyniach poprzez skurcze serca. Poszczególne elementy serca kurczą się we właściwej kolejności:  

1. najpierw kurczą się przedsionki, dopychając krew do komór,  
2. następnie skurcz komór tłoczy krew do aorty i tętnicy płucnej.

Skurcze mięśnia sercowego są wynikiem pobudzeń elektrycznych, których źródłem jest tzw. układ bodźco-przewodzący. Jego nadrzędnym elementem jest węzeł zatokowo-przedsionkowy stanowiący naturalny rozrusznik serca, stąd prawidłowy rytm serca nazywany jest rytmem zatokowym. Generuje on u dorosłych w spoczynku pobudzenia z częstością 60-100 uderzeń/ minutę. Następnie pobudzenie rozprzestrzenia się na mięśniówkę przedsionków i dociera do węzła przedsionkowo-komorowego. Dalej poprzez ten węzeł i pęczek Hissa jest możliwe przeniesienie pobudzenia z przedsionków do komór – fizjologicznie jest to jedyna droga przekazania impulsów elektrycznych pomiędzy tymi elementami. Prawidłową sekwencję pobudzenia mięśniówki komór warunkują odnogi pęczka Hissa i włókna Purkinjego. W przypadku niewydolności węzła zatokowo-przedsionkowego jego funkcję mogą przejąć pozostałe elementy układu bodźco-przewodzącego, jednak generują one wtedy wolniejszy rytm zastępczy. Funkcja tego układu może być modyfikowana przez różne czynniki, np. układ nerwowy, hormony, leki czy zmiany stężenia jonów we krwi.  

Źródłem zaburzeń rytmu serca mogą być nieprawidłowe pobudzenia powstające w obrębie układu bodźco-przewodzącego lub mięśniówki serca lub też nieprawidłowości w przewodzeniu wyładowań: bloki przewodzenia i krążenie impulsów elektrycznych w pętlach wielokrotnie pobudzających serce. Zarówno zbyt wolna, jak i zbyt szybka praca serca może spowodować spadek wydolności serca i w konsekwencji niedostateczne zaopatrzenie tkanek organizmu w tlen i substancje odżywcze [4,5,8]. 

Jakie są przyczyny zaburzeń rytmu serca? 

Zaburzenia rytmu serca mogą być spowodowane przez różnorodne czynniki, wśród których wyróżniamy: 

• choroby serca: choroba niedokrwienna, zawał serca, zapalenie mięśnia sercowego, kardiomiopatie (choroby mięśnia sercowego), wady serca (np. nieprawidłowości zastawek), niewydolność serca; 
• arytmie uwarunkowane genetycznie (np. mutacje kanałów jonowych); 
• nadciśnienie tętnicze i nadciśnienie płucne; 
• zaburzenia elektrolitowe (zmiany stężenia potasu, magnezu, sodu, wapnia we krwi); 
• stres psychiczny, silne przeżycia emocjonalne, nerwica, depresja; 
• zaburzenia hormonalne, np. nadczynność tarczycy, guz nadnerczy wydzielający adrenalinę; 
• nadużywanie kawy, alkoholu, tytoniu, przyjmowanie narkotyków; 
• przyjmowanie leków, np. leki antyarytmiczne, beta-blokery (również ich nagłe odstawienie), leki moczopędne, niektóre leki znoszące skurcz oskrzeli itp.; 
• inne przyczyny: gorączka, ciąża, stres emocjonalny, wysiłek fizyczny, hipoglikemia, menopauza, anemia, zaburzenia kwasowo-zasadowe [4,5,8,10,11]. 

Jak dzielimy zaburzenia rytmu serca? 

Zaburzenia rytmu serca można podzielić na różne sposoby. Najprostszy podział wyróżnia: 

• rytmy wolne – bradyarytmie (częstość pobudzeń poniżej 60/minutę), 
• rytmy szybkie – tachyartmie (częstość pobudzeń powyżej 100/minutę).  

Klinicznie zaburzenia rytmu serca dzieli się na następujące grupy: 

• zaburzenia automatyzmu i przewodzenia – w tej grupie wyróżnia się zarówno zaburzenia wynikające z upośledzenia wytwarzania bodźców przez naturalny rozrusznik (dysfunkcja węzła zatokowo-przedsionkowego), jak i nieprawidłowości przewodzenia tych bodźców pomiędzy przedsionkami i komorami (bloki przedsionkowo-komorowe) lub wewnątrz komór (bloki śródkomorowe). Skutkiem tych zaburzeń jest zwykle zwolniona praca serca, która czasem może wymagać dodatkowej stymulacji [1,4,5,8,10,11]; 
• nadkomorowe zaburzenia rytmu serca – źródłem pobudzeń w tym typie arytmii jest mięsień przedsionków lub układ bodźco-przewodzący serca znajdujący się powyżej komór. Wśród nadkomorowych zaburzeń rytmu serca wyróżnia się: 
  • pojedyncze pobudzenia dodatkowe nadkomorowe, 
  • tachykardię (częstoskurcz) zatokowy, 
  • tachykardię (częstoskurcz) nadkomorowy, 
  • trzepotanie przedsionków, 
  • migotanie przedsionków. 

Najczęstszym zaburzeniem w tej grupie jest migotanie przedsionków charakteryzujące się szybką (350-700/minutę) i chaotyczną aktywacją przedsionków, co powoduje nieregularną pracę komór serca i uniemożliwia efektywny skurcz przedsionków. Skutkuje to zaburzeniami przepływu krwi w jamach przedsionków i tworzeniem zakrzepów, których oderwane fragmenty mogą zatykać naczynia obwodowe, powodując m.in. udar mózgu [1,4,5,8,10,11]; 

• komorowe zaburzenia rytmu serca – zaburzenia tego typu powstają w obrębie komór serca. Do arytmii nadkomorowych zalicza się: 
  • pojedyncze pobudzenia dodatkowe komorowe, 
  • tachykardię (częstoskurcz) komorowy, 
  • trzepotanie komór, 
  • migotanie komór. 

Arytmie komorowe stanowią najpoważniejszą grupę zaburzeń rytmu serca. Najgroźniejszą z nich, która zresztą może być wynikiem pozostałych zaburzeń komorowych, jest migotanie komór. Polega ono na tak nieskoordynowanych pobudzeniach mięśniówki komór, że nie generują one ich skurczu, co skutkuje zatrzymaniem krążenia [1,4,5,8,10,11]. 

Jak objawiają się zaburzenia rytmu serca? 

Objawy, które mogą towarzyszyć zaburzeniom rytmu serca, to m.in.: 

• kołatanie serca, czyli nieprzyjemne uczucie nierównego lub silnego bicia serca, 
• uczucie „uciekania serca do gardła lub żołądka”, 
• ból w klatce piersiowej, kłucie w okolicy przedsercowej,  
• uczucie duszności, niepokoju i lęku, 
• osłabienie, męczliwość, zmniejszenie tolerancji wysiłku fizycznego, 
• trudności z koncentracją, zaburzenia pamięci, apatia, 
• zawroty głowy, mroczki przed oczami, omdlenia. 

Objawy zaburzeń rytmu serca zależą od ich rodzaju i stopnia ciężkości. Mogą być obecne stale lub pojawiać się napadowo – samoczynnie lub być wyzwalane przez różne czynniki, np. aktywność fizyczną czy zdenerwowanie [4,5,8,10,11]. 

Warto wspomnieć, że arytmie mogą przebiegać bezobjawowo i czasem pierwszą manifestacją arytmii jest udar mózgu lub nagły zgon sercowy. 

Jak rozpoznaje się zaburzenia rytmu serca? 

W przypadku zaobserwowania powyższych objawów i nieregularnego pulsu lub niemiarowej pracy serca w trakcie jego osłuchiwania konieczne są dodatkowe badania w celu określenia rodzaju zaburzeń rytmu serca. Podstawowym badaniem stosowanym w przypadku wykrywania arytmii jest badanie elektrokardiograficzne (EKG). Polega ono na pomiarze czynności elektrycznej serca za pomocą elektrod umieszczonych na powierzchni ciała.  

W przypadku arytmii napadowych może być niezbędne wykonanie EKG metodą Holtera. Polega ono na 24-godzinnym monitorowaniu czynności elektrycznej serca za pomocą noszonego przy sobie urządzenia rejestrującego.  

Ponadto w celu precyzyjnego określenia arytmii można przeprowadzić badanie elektrofizjologiczne polegające na wprowadzeniu elektrod stymulujących do wnętrza serca. W wersji mniej inwazyjnej wykonuje się stymulację przezprzełykową przedsionka.  

Dodatkowe badania mają za zadanie wykrycie przyczyn arytmii, m.in. badanie ECHO serca, próby wysiłkowe, badania laboratoryjne (m.in. stężenia jonów, glukozy, badania hormonalne) [4,5,8,10,11]. 

Jak przebiegają zaburzenia rytmu serca u płodu? 

Zaburzenia rytmu serca są stwierdzane u 1-3% płodów i stanowią u nich jedno z głównych schorzeń układu krążenia (obok wad serca). Najczęściej obserwuje się pojedyncze pobudzenia dodatkowe (około 80%), a rzadziej występują tachyarytmie i bradyarytmie, które mogą doprowadzić nawet do niewydolności krążenia, obrzęku płodu czy nawet jego zgonu. Arytmie u płodów są wykrywane prenatalnie, najczęściej w trakcie badania ultrasonograficznego (USG), a ostateczne rozpoznanie typu zaburzeń umożliwia badanie ECHO serca płodu.  

Należy podkreślić, że powszechnie stosowane śródciążowe i porodowe zapisy kardiotokograficzne (KTG) nie nadają się do diagnostyki, a w wielu przypadkach również do monitorowania zaburzeń rytmu serca u płodu.  

Leczenie arytmii polega zwykle na podawaniu matce leków antyarytmicznych, które przenikają przez łożysko do płodu. Arytmia stwierdzona u płodu nie stanowi wskazania do przedwczesnego rozwiązania ciąży, gdyż poród wcześniaka z zaburzeniami rytmu ma gorsze rokowanie w porównaniu z noworodkami donoszonymi leczonymi antyarytmicznie w łonie matki [3,7]. 

Jak przebiegają zaburzenia rytmu serca u noworodka? 

U noworodków, podobnie jak w innych grupach wiekowych, przyczynami zaburzeń rytmu serca mogą być m.in.: 

• wady wrodzone,  
• genetycznie uwarunkowane zaburzenia funkcji elektrycznej serca, 
• choroby infekcyjne.  

Częstą przyczyną arytmii są również przejściowe stany chorobowe, takie jak zaburzenia elektrolitowe, niskie stężenie glukozy, nadmierny poziom hemoglobiny we krwi, anemia, niedotlenienie okołoporodowe i choroby matki w czasie ciąży. Dodatkowo mogą występować napadowe częstoskurcze nadkomorowe w przebiegu tzw. zespołów preekscytacji, które są wynikiem dodatkowych połączeń mięśniowych między przedsionkami i komorami przetrwałych z okresu płodowego (prawidłowo jedyne połączenie tworzy układ bodźco-przewodzący serca). Właściwie rozpoznany typ zaburzeń rytmu serca umożliwia określenie zagrożeń dla dziecka i wprowadzenie odpowiedniej terapii [7,12]. 

Jak przebiegają zaburzenia rytmu serca u dzieci? 

Na wstępie należy zaznaczyć, że prawidłowa częstotliwość rytmu serca u dzieci zależy od ich wieku i jest tym wyższa, im młodsze jest dziecko: 

Warto wspomnieć, że u dzieci może występować fizjologiczna i niewymagająca leczenia niemiarowość oddechowa polegająca na tym, że podczas wdechu następuje przyspieszenie, a podczas wydechu zwolnienie czynności serca.  

Większość zaburzeń rytmu serca w dzieciństwie jest niegroźna, jednak należy pamiętać, że szybkie i prawidłowe rozpoznanie poważnych arytmii u dziecka może uratować mu życie.  

Nawet dobrze tolerowany napad arytmii u dzieci wymaga konsultacji lekarskiej. Ponadto należy mieć na uwadze, że o ile starze dzieci mogą zasygnalizować wystąpienie objawów zaburzeń rytmu serca, o tyle u młodszych należy zwracać uwagę na symptomy mogące świadczyć o ich wystąpieniu. Należą do nich:  

• zmiany zachowania (płaczliwość, niepokój, niechęć do jedzenia, potliwość),  
• męczliwość przy karmieniu,  
• przyspieszenie oddechu,  
• bladość skóry,  
• chłodne kończyny [1,2,5,7] 

Jak przebiegają zaburzenia rytmu serca w okresie dojrzewania? 

Okres dojrzewania może sprzyjać ujawnieniu się niektórych arytmii. Przykładem może być częstoskurcz nadkomorowy we wspomnianym wcześniej zespole preekscytacji. Najgroźniejszym powikłaniem zespołu może być nagły zgon związany z wystąpieniem migotania komór. Ważne jest zatem wczesne wykrywanie zespołu preeksyctacji. Ma to szczególne znaczenie u młodzieży uprawiającej sport, co może sprzyjać wystąpieniu groźnych dla życia arytmii [9]. 

Jak przebiegają zaburzenia rytmu serca w ciąży? 

Zmiany zachodzące u kobiet w ciąży w układzie krążenia (m.in. zwiększenie częstości rytmu serca) sprzyjają wystąpieniu zaburzeń rytmu serca (szczególnie u kobiet z istniejącymi wcześniej schorzeniami predysponującymi do powstawania takich zaburzeń) lub też nasilają wcześniej rozpoznane arytmie. Kołatanie serca jest głównym objawem budzącym niepokój u ciężarnych i częstą przyczyną zgłaszania się do lekarza. Większość przypadków zaburzeń rytmu serca u kobiet w ciąży ma charakter łagodny i nie wymaga leczenia, czego przykładem są obserwowane często przedwczesne pobudzenia nadkomorowe i komorowe. Jednak zdarzają się przypadki groźnych dla życia matki i płodu arytmii, które wymagają wdrożenia odpowiedniego leczenia. Stosowanie leków antyarytmicznych ze względu na ich przechodzenie przez łożysko i potencjalną toksyczność dla płodu powinno być ograniczone jedynie do wybranych przypadków i najlepiej wdrażane dopiero od II trymestru ciąży. W przypadku konieczności zastosowania metod zabiegowych również można je przeprowadzić w II trymestrze, jednak najlepiej wykonać je przed zajściem w ciążę lub po jej zakończeniu [6]. 

Jak leczy się zaburzenia rytmu serca? 

Wśród dostępnych metod terapii zaburzeń rytmu serca można wyróżnić: 

• leczenie farmakologiczne – dostępnych jest wiele leków antyarytmicznych (np. propafenon, tzw. beta-blokery, amidaron, werapamil, glikozydy nasercowe), jednak ich zastosowanie w leczeniu zaburzeń rytmu jest obecnie ograniczone ze względu na działania niepożądane i dostępność innych, niefarmakologicznych metod leczenia; 
• stymulatory serca (zwane rozrusznikami serca) – są to urządzenia służące do elektrycznego pobudzania rytmu serca wszczepiane do ciała chorego; stosuje się je przy niewydolności naturalnego rozrusznika – węzła zatokowo-przedsionkowego lub przy zaburzeniach przewodnictwa przedsionkowo-komorowego, gdy praca serca nie zapewnia wystarczającego zaopatrzenia narządów w krew; 
• defibrylacja i kardiowersja – oba zabiegi polegają na zastosowaniu prądu elektrycznego o dużym napięciu, który ma za zadanie uporządkować zjawiska elektryczne w sercu i przywrócić w ten sposób jego prawidłowy rytm; defibrylację stosuje się w sytuacjach nagłych prowadzących do zatrzymania krążenia, m.in. w migotaniu komór; kardiowersja jest podobnym zabiegiem przeprowadzanym najczęściej w przypadku migotania przedsionków, z tym że wykonuje się ją po wcześniejszym znieczuleniu pacjenta i przy użyciu mniejszej energii, a wyładowanie jest zsynchronizowane z rymem serca chorego; istnieją również małe urządzenia podobne do rozruszników, tzw. kardiowertery/defibrylatory wszczepiane pacjentom narażonym na wystąpienie groźnych dla życia arytmii; 
• ablacje – są to zabiegi kardiologiczne polegające na zniszczeniu przy użyciu wysokiej (termoablacja) lub niskiej temperatury (krioablacja) pewnego obszaru serca, w którym generowane są nieprawidłowe pobudzenia; zabiegi te przeprowadza się przezskórnie małoinwazyjną metodą za pomocą elektrod wprowadzanych do serca poprzez naczynia krwionośne; 
• stymulacja nerwu błędnego – nerw ten unerwia m.in. serce, zwalniając jego czynność; w przypadku łagodnie przebiegających częstoskurczów nadkomorowych pomocne mogą być zabiegi stymulujące nerw błędny, takie jak nabranie głębokiego oddechu i napięcie mięśni brzucha (tzw. próba Valsalvy), jednostronny masaż zatoki szyjnej, wywołanie silnego kaszlu, picie zimnej wody czy kucnięcie.  

Sposób leczenia arytmii zależy od jej rodzaju. Dodatkowo w przypadku występowania migotania przedsionków istotna jest profilaktyka udaru mózgu poprzez stosowanie leków przeciwzakrzepowych [5,7,8,10,11].  

Warto podkreślić, że o ile to możliwe, należy przede wszystkim dążyć do usuwania zaburzeń, które mogą stanowić przyczynę arytmii, np. wyrównywać zaburzenia wodno-elektrolitowe, korygować wady serca, skutecznie leczyć nadciśnienie tętnicze czy nadczynność tarczycy. 

Podsumowując, w przypadku zaobserwowania u siebie takich objawów jak uczucie kołatania serca, nieregularny puls, zwiększona męczliwość, zawroty głowy czy omdlenia należy zgłosić się do lekarza. Objawy te mogą świadczyć o zaburzeniach rytmu serca. Zaburzenia te często są objawem innych poważnych chorób serca i mogą prowadzić do groźnych powikłań: udaru mózgu czy nawet zatrzymani krążenia i śmierci. W związku z tym nie należy ich lekceważyć.

Przeczytaj również:
Holter EKG – na czym polega to badanie?