Zapalenie osierdzia – przyczyny, objawy, leczenie

Czym jest osierdzie? 

Osierdzie jest strukturą otaczającą serce. Składa się z dwóch blaszek surowiczych – trzewnej i ściennej oraz zrośniętej z blaszką ścienną blaszki włóknistej. Pomiędzy blaszkami osierdzia mieści się przestrzeń wypełniona niewielką ilością płynu – jama osierdzia. Blaszka trzewna zrasta się z zewnętrzną powierzchnią mięśnia serca, a także pokrywa pień płucny, aortę wstępującą (naczynia tętnicze odchodzące od komór serca) oraz końcowy odcinek żyły głównej górnej uchodzącej do prawego przedsionka.

Czym jest zapalenie osierdzia? 

Zapalenie osierdzia to choroba, w której dochodzi do rozwoju stanu zapalnego blaszek osierdzia. Procesowi zapalnemu często towarzyszy nadmierne wytwarzanie płynu osierdziowego. W przypadku nagromadzenia się jego dużej ilości może rozwinąć się tamponada osierdzia. 

Zapalenie osierdzia może przebiegać pod postacią zapalenia: 

• ostrego, 
• przetrwałego, trwającego dłużej niż 4-6 tygodni, ale krócej niż 3 miesiące, 
• nawracającego – z nawrotami objawów po okresach remisji trwających dłużej niż 4-6 tygodni, 
• przewlekłego – trwającego dłużej niż 3 miesiące. 

Zapalenie osierdzia – przyczyny 

W zależności od czynnika etiologicznego wyróżniamy zapalenia osierdzia: 

• wirusowe – występuje najczęściej; wywoływane przez wiele wirusów, a pośród nich wirusy Coxsackie, entero-, echo- i adenowirusy, wirusa Epsteina-Barr, wirusy grypy i paragrypy oraz inne; zapaleniu osierdzia może towarzyszyć zapalenie mięśnia sercowego; 
• idiopatyczne – nie udaje się w nich ustalić przyczyny zapalenia; stanowią niemal 1/3 przypadków; 
• bakteryjne – rzadkie, występujące głównie u chorych z niedoborami odporności, z AIDS lub leczonych immunosupresyjnie, mogą również wystąpić po urazach lub zabiegach okolicy serca; 
• gruźlicze – również rzadkie i podobnie jak bakteryjne, występują głównie u chorych z upośledzoną odpornością; 
• w układowych chorobach tkanki łącznej, zwłaszcza w twardzinie układowej, ale również w reumatoidalnym zapaleniu stawów czy toczniu rumieniowatym układowym oraz rzadziej w innych; 
• po zawale serca – występuje rzadko; 
• po zabiegach kardiochirurgicznych; 
• w ciężkiej niewydolności nerek – mocznicowe lub dializacyjne, związane z niewystarczającą intensywnością zabiegów; 
• w przebiegu nowotworów złośliwych – najczęściej w przebiegu przerzutów nowotworowych do osierdzia, znacznie rzadziej towarzyszą międzybłoniakowi osierdzia; 
• po urazie; 
• po radioterapii; 
• jako działanie niepożądane niektórych leków; 
• w przebiegu niedoczynności tarczycy. 

Przeczytaj również:
10 produktów dla zdrowego serca

Objawy zapalenia osierdzia 

W przebiegu zapalenia osierdzia mogą występować: 

• ból w klatce piersiowej – typowo zlokalizowany za mostkiem lub lewostronnie od mostka, często promieniujący do pleców, okolicy grzebienia łopatki, szyi, lewego barku lub ramion, nasila się w pozycji leżącej, a zmniejsza swą intensywność w pozycji siedzącej w przodopochyleniu. 
• suchy kaszel, 
• duszność, 
• rozbicie, 
• bóle mięśni i stawów, 
• stan podgorączkowy lub gorączka, rzadko wysoka, 
• w przypadku przewlekłego zapalenia osierdzia – przewlekły ból w klatce piersiowej, utrata masy ciała, kołatania serca. 

Zapalenie osierdzia – diagnostyka 

W diagnostyce zapalenia osierdzia stosuje się badania laboratoryjne, głównie oceniające parametry stanu zapalnego – OB oraz CRP i leukocytozę, a w celu oceny zajęcia mięśnia sercowego sprawdza się troponiny sercowe. Ponadto wykonuje się: 

• badanie elektrokardiograficzne – może wykazać obecność charakterystycznych zmian,  
• RTG klatki piersiowej – ocenia ewentualne poszerzenie sylwetki serca wynikające z nagromadzenia znacznej ilości płynu w osierdziu,  
• badanie echokardiograficzne – pozwala ocenić ewentualną obecność płynu w osierdziu i kontrolować jego ilość w toku leczenia, 
• w niektórych przypadkach tomografię komputerową klatki piersiowej.  

W zależności od wskazań stosuje się także inwazyjne metody diagnostyczne: 

• perikardiocentezę, czyli nakłucie jamy osierdzia w celu pobrania płynu osierdziowego do dalszej analizy,  
• biopsję osierdzia, na przykład w diagnostyce nowotworowego zapalenia osierdzia.  

W przypadku podejrzenia zapalenia bakteryjnego, gruźliczego lub wirusowego wykonuje się badania identyfikujące drobnoustrój. 

Przeczytaj również:
Echo serca – na czym polega to badanie?
Badanie EKG – jak się przygotować?

Leczenie zapalenia osierdzia 

Leczenie zapalenia osierdzia, zależnie od jego przebiegu i ocenionego klinicznie ryzyka powikłań, może odbywać się: 

• w warunkach domowych – w przypadku niskiego ryzyka powikłań; przebieg leczenia powinien odbywać się pod ścisłą kontrolą lekarza,  
• w warunkach szpitalnych – w przypadku umiarkowanego i wysokiego ryzyka. 

Wszyscy chorzy z zapaleniem osierdzia muszą ograniczyć swoją aktywność fizyczną do czasu normalizacji wyników badań i stanu klinicznego.  

W leczeniu nieswoistym stosuje się: 

• niesteroidowe leki przeciwzapalne,  
• kwas acetylosalicylowy,  
• kolchicynę,  
• glikokortykosteroidy.  

W terapii zapaleń o znanej etiologii stosuje się leczenie swoiste. W zapaleniu bakteryjnym wykorzystuje się dożylną antybiotykoterapię i płukanie worka osierdziowego, w gruźliczym leki przeciwgruźlicze, a w nowotworowym chemio- lub radioterapię, zależnie od typu nowotworu. W zapaleniach opłucnej występujących w układowych chorobach tkanki łącznej, niewydolności nerek czy niedoczynności tarczycy kluczowe jest zintensyfikowanie leczenia choroby podstawowej. 

W przypadku opornych lub nawracających zapaleń stosuje się postępowanie zabiegowe, a przy nawracających i steroidozależnych zintensyfikowane leczenie immunosupresyjne, biologiczne lub immunologiczne. 

Powikłaniem, które może rozwinąć się w przebiegu zapalenia osierdzia, jest zaciskające zapalenie osierdzia.