Dieta a skuteczność leków – z czym nie można ich łączyć?

Prawidłowe odżywianie wpływa na stan zdrowia, a odpowiednio dobrana dieta jest elementem terapii wielu schorzeń (np. chorób przewodu pokarmowego czy układu sercowo-naczyniowego). Okazuje się, że rodzaj spożywanej żywności może mieć wpływ na skuteczność zażywanych leków. Połączenie leków z niektórymi pokarmami może spowodować brak lub zmniejszenie ich działania bądź wystąpienie działań niepożądanych. Czasami może dojść do synergistycznego działania leku i składników żywności. Oddziaływanie składników pożywienia na lek może zachodzić praktycznie na każdym etapie „wędrówki” leku w organizmie (od wchłaniania, przez dystrybucję, metabolizm, aż do wydalania). 

Co wchodzi w interakcję z lekami? 

• Błonnik, białko, węglowodany i tłuszcze w pożywieniu. 
• Składniki mineralne i witaminy. 
• Składniki soków owocowych. 
• Napoje alkoholowe. 

Niektóre interakcje z lekami są zamierzone. Aby wydłużyć działanie leków o przedłużonym uwalnianiu, należy je podawać z posiłkiem. Niektóre leki drażniące przewód pokarmowy również zaleca się przyjmować wraz z posiłkiem. 

LADME, czyli „losy” leku w organizmie 

Lek w organizmie traktowany jest jak substancja obca i podlega on w ustroju działaniom nazywanym LADME, co oznacza: 

• L – uwalnianie (liberation),  
• A – wchłanianie (absorption),  
• D – dystrybucja (distribution),  
• M – metabolizm (metabolism),  
• E – eliminacja (elimination).  

Pożywienie ma największy wpływ na etapy wchłaniania (ok. 60%) i metabolizmu (ok. 27%), rzadziej na wydalanie (ok. 13%). 

Wpływ żywności na wchłanianie leków 

Pokarm nie musi zmieniać wchłaniania leków. Może jednak zdarzyć się tak, że je opóźnia lub przyspiesza. Wpływ żywności na dany lek na tym etapie zależy zarówno od czasu spożycia pokarmu, jak i od jego składu ilościowego i jakościowego. 

Posiłki bogatotłuszczowe 

Mogą przyspieszać lub zwiększać wchłanianie następujących leków:  

• leki przeciwgrzybicze,  
• niektóre leki psychotropowe,  
• niektóre leki stosowane w leczeniu nadciśnienia i chorób serca (beta-blokery)  
• trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne (TLPD). 

Natomiast w przypadku leków, które są rozpuszczalne w tłuszczach (m.in. witaminy A, D, E i K), zaleca się ich przyjmowanie z tłuszczami roślinnymi. 

Posiłki zawierające dużo węglowodanów 

Mogą w wielu przypadkach opóźniać lub zmniejszać wchłanianie leku. 

Dieta ubogobiałkowa 

Spowalniając opróżnianie żołądka, utrudnia transport leków do jelita cienkiego, przez co spowalnia metabolizm leków i odpowiada za wzrost ich toksyczności. 

Dieta bogatobiałkowa 

Powoduje obniżenie wchłaniania lewodopy – leku stosowanego w leczeniu choroby Parkinsona, co powoduje zmniejszenie jego działania. 

Produkty zawierające duże ilości wapnia, produkty mleczne 

Mogą zmniejszać lub całkowicie uniemożliwiać wchłanianie niektórych leków przeciwbakteryjnych (np. fluorochinolony, tetracykliny), ponieważ tworzą z nimi nierozpuszczalne w wodzie sole wapnia. 

Tanina zawarta w herbacie 

Zmniejsza wchłanianie preparatów żelaza. 

Soki cytrusowe (zwłaszcza sok pomarańczowy) 

Utrudniają wchłanianie niektórych antybiotyków (erytromycyna, benzylopenicylina). 

Produkty zawierające błonnik (np. płatki owsiane, chleb razowy, otręby) 

Zmniejszają wchłanianie preparatów naparstnicy stosowanych w arytmiach, preparatów litu oraz niektórych leków antydepresyjnych (TLPD).  

Dieta bogata w błonnik wykazuje korzystne działanie w połączeniu z lewodopą u osób cierpiących na chorobę Parkinsona. Przyspieszając perystaltykę jelit, skraca czas opróżniania żołądka, przez to zwiększa wchłanianie lewodopy. 

Produkty „zakwaszające”– zawierające soki owocowe, mięso, ryby i sery 

Powodując zakwaszenie treści żołądkowo-jelitowej, zwiększają wchłanianie leków o charakterze kwaśnym. 

Dieta jarska, która alkalizuje treść żołądkowo-jelitową 

Ułatwia wchłanianie leków zasadowych, a utrudnia wchłanianie kwaśnych. 

Wszystkie leki, których wchłanianie jest zaburzone przez reakcję z niektórymi składnikami żywności, powinny być zażywane na pusty żołądek – co najmniej godzinę przed jedzeniem oraz nie wcześniej niż 2 godziny po posiłku. 

Dystrybucja leków a pożywienie 

Pewne składniki pokarmowe mogą także wpływać na proces dystrybucji leków. Najbardziej istotna jest interakcja wolnych kwasów tłuszczowych (w przypadku diety bogatotłuszczowej) wiązanych przez określone białka, z którymi wiąże się także wiele leków. Powoduje to, że część leku pozostaje niezwiązana, przez co wzrasta siła jego działania i toksyczność. Takimi lekami są między innymi niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ), np. kwas acetylosalicylowy, ibuprofen, diklofenak, naproksen itd. 

Podobny mechanizm zachodzi także podczas stosowania głodówki lub redukcji tkanki tłuszczowej, kiedy dochodzi do silnego wzrostu poziomu wolnych kwasów tłuszczowych we krwi. 

Wpływ pożywienia na metabolizm leków 

Przemiana leków wpływa zarówno na siłę działania leków, jak i na wystąpienie działań niepożądanych i toksycznych. Oprócz czynników fizjologicznych, takich jak wiek i płeć oraz patologicznych, czyli choroba, istotną rolę odgrywają składniki pokarmowe. 

Produkty zawierające tyraminę (pokarmy poddane fermentacji) 

Leki stosowane w leczeniu atypowej depresji i choroby Parkinsona (inhibitory monoaminooksydazy), pewne leki przeciwbakteryjne (np. furazolidon) oraz lek przeciwgruźliczy –izoniazyd, hamując metabolizm tyraminy, mogą powodować wzrost ciśnienia krwi, kołatanie serca, może dojść również do przełomu nadciśnieniowego. 

Dieta uboga w białka (niedobór jakościowy i ilościowy) 

Zmniejsza aktywność enzymów mikrosomalnych wątroby, co powoduje zwiększenie toksyczności niektórych leków. 

Alkohol 

Jednorazowe spożycie dużej ilości alkoholu powoduje zahamowanie enzymów metabolizujących leki. Przewlekłe nadużywanie alkoholu przyspiesza metabolizm. 

Sok grejpfrutowy 

Zawiera duże stężenie flawonoidów, które przyspieszają rozpad pewnych enzymów metabolizujących wiele leków, m.in.  

• niektóre leki na nadciśnienie (blokery kanału wapniowego),  
• leki obniżające poziom cholesterolu (niektóre statyny),  
• leki immunosupresyjne (np. cyklosporyna). 

Zahamowanie metabolizmu tych leków zwiększa ich działanie niepożądane. 

Wyjątek stanowi sytuacja, gdy substancja lecznicza jest prolekiem, czyli musi ulec przemianie do formy aktywnej. Zablokowanie metabolizmu zmniejsza stężenie czynnego leku we krwi i ogranicza jego działanie terapeutyczne. 

Warzywa z rodzaju Brassica – brukselka, kapusta, kalafior (bogate w związki indolowe) 

Ich spożycie zwiększa metabolizm, przez co zmniejszeniu ulega stężenie leków takich jak: 

• fenazon (o działaniu przeciwbólowym, przeciwzapalnym i przeciwgorączkowym), 
• barbital (lek o działaniu nasennym). 

Pokarmy bogate w witaminę K – warzywa zielone

Do pokarmów bogatych w witaminę K należą warzywa zielone – brokuły, jarmuż, szpinak, brukselka, kapusta włoska, szaragi, różne odmiany sałaty, natka pietruszki. Zmniejszają one siłę działania antywitamin K – warfaryny i acenokumarolu, co może spowodować zwiększenie krzepliwości krwi, a w konsekwencji zakrzepicę, zator płucny czy zawał serca. 

Wpływ żywienia na wydalanie leków 

Proces wydalania leków zależy od pH moczu, który może ulegać zmianie w zależności od spożywanych pokarmów. 

Dieta zakwaszająca (np. owoce cytrusowe, mięso, ryby, sery) 

Takie produkty zmniejszają wydalanie leków o odczynie kwaśnym:  

• leków przeciwdepresyjnych (barbiturany),  
• NLPZ (leki o działaniu przeciwbólowym, przeciwzapalnym, przeciwgorączkowym), 
• sulfonamidów. 

Ponadto zwiększają wydalanie leków o charakterze zasadowym:  

• chinina,  
• chinidyna,  
• kodeina,  
• morfina,  
• teofilina. 

Dieta alkalizująca mocz (np. produkty mleczne, większość owoców) 

Taka dieta zmniejsza wydalanie leków o charakterze zasadowym i zwiększa wydalenie leków o charakterze kwaśnym. 

Restrykcyjne ograniczenie spożycia soli kuchennej 

Szczególnie w profilaktyce chorób układu krążenia i nowotworowych może być przyczyną zaburzenia czynności nerek. 

Niski poziom sodu ma istotne znaczenie na wydalanie litu, co powoduje zmniejszone wydalanie i jednocześnie zwiększone działanie toksyczne. To w konsekwencji prowadzi do wzrostu ciśnienia krwi oraz zaburzenia rytmu serca. 

Działanie synergistyczne leków z pokarmem 

Synergizm to zjawisko, z którym mamy do czynienia, kiedy stosowanie dwóch lub większej liczby leków jednocześnie wzmaga ich działanie. Taka sytuacja może wystąpić również pomiędzy niektórymi składnikami żywności i lekami. 

Synergizm pomiędzy kofeiną a kwasem salicylowym 

Równoczesne zażycie powoduje silniejsze działanie przeciwbólowe (mimo innego mechanizmu działania) niż przyjętych oddzielnie. 

Synergizm pomiędzy kofeiną a teofiliną (lek stosowany w leczeniu astmy oskrzelowej i przewlekłej obturacyjnej choroby płuc) 

Ich działanie wynika z podobnej budowy chemicznej, co powoduje, że mają one podobny mechanizm działania w organizmie. Nadmierne spożywanie preparatów z kofeiną przez chorych przyjmujących teofilinę może powodować wystąpienie objawów niepożądanych leku. 

Niektóre składniki pokarmowe spożywane z pewnymi lekami mimo odmiennych mechanizmów mogą zwiększać ryzyko wystąpienia objawów niepożądanych: 

Lukrecja 

Stosowana jako środek wykrztuśny i przeczyszczający może powodować niedobór pokarmu w organizmie (prawdopodobnie przez zwiększone wydalanie tego pierwiastka przez nerki), co zwiększa możliwość interakcji z lekami stosowanymi w arytmii (preparaty naparstnicy) lub niektórymi lekami moczopędnymi stosowanymi w nadciśnieniu (diuretyki pętlowe). 

Substytuty soli kuchennej zawierające sole potasowe 

Stosowane przez chorych przyjmujących leki na nadciśnienie niektórych leków powoduje wzrost stężenia jonów potasowych we krwi. Należą do nich: 

• leki moczopędne (diuretyki) oszczędzające potas, 
• inhibitory konwertazy angiotensyny. 

Ograniczenie spożycia soli kuchennej 

Zwłaszcza u chorych po 60. roku życia i leczonych NLPZ lub niektórymi lekami na nadciśnienie (inhibitory konwertazy angiotensyny) może zwiększać ryzyko wystąpienia niewydolności nerek poprzez sumowanie się działania nefrotoksycznego. 

Stosowanie leków – na czczo czy po jedzeniu? 

Pora dnia oraz odstęp od posiłku mają istotny wpływ na działanie leków. W przypadku podania leku na czczo wchłanianie leku następuje szybciej ze względu na szybsze opróżnianie żołądka, co w efekcie prowadzi do szybszego wzrostu stężenia leku we krwi. Posiłek opóźnia opróżnianie żołądka, przez co lek dłużej przebywa w przewodzie pokarmowym, a jego wchłanianie jest wydłużone. 

W przypadku leków trudno rozpuszczalnych w środowisku jelita cienkiego (np. digoksyna, kortykoseteroidy) ich dłuższe przebywanie w jelicie cienkim powoduje zwiększenie ich wchłaniania, co jest działaniem korzystnym. 

Efektem niepożądanym związanym z przyjęciem leku z pokarmem jest opóźnienie osiągnięcia maksymalnego poziomu leku i zmniejszenie maksymalnego stężenia we krwi. Ma to istotne znaczenie w przypadku najczęściej stosowanego antybiotyku – amoksycyliny oraz kaptoprilu (leku stosowanego m.in. w nadciśnieniu tętniczym). 

Leki stosowane w leczeniu osteoporozy – alendronian i etydronian oraz felodypina (lek stosowany w nadciśnieniu tętniczym) powinny być przyjmowane na czczo ze względu na łączenie z niektórymi jonami, np. wapnia, magnezu. 

Istotne jest również przyjmowanie na czczo leków, takich jak hormony tarczycy czy leki stosowane w chorobie wrzodowej, gdzie pokarm istotnie zmniejsza ich wchłanianie. 

Czasami pokarm może wykazywać działanie ochronne dla przewodu pokarmowego ze względu na uboczne działanie drażniące (leki z grupy NLPZ). Zalecane jest przyjmowanie tych leków z posiłkiem. 

Czym popijać leki? 

Najbardziej wskazane jest popijanie leków szklanką wody, która rozpuszczając lek, umożliwia jego wchłanianie (rozcieńczenie soków trawiennych i rozpuszczanie osłonki leku) oraz przyspiesza ten proces.  

Jest to szczególnie istotne w przypadku leków nietrwałych w środowisku soków trawiennych (np. antybiotyki z grupy penicylin). 

Leki nietrwałe w środowisku kwasowym nie powinny być popijane sokami z cytrusów, colą, sokiem żurawinowym czy tonikiem.  

Dodatkowo cola w połączeniu z popularnym lekiem – ibuprofenem zwiększa jego wchłanianie, a w efekcie rośnie ryzyko działań niepożądanych. 

Najbardziej istotną i częstą interakcją jest ta wynikająca z działania soku grejpfrutowego, który jest silnym inhibitorem procesu metabolizmu leków. Wiele grup leków nie zostało przebadanych pod kątem tej interakcji, zalecane jest więc unikanie soku grejpfrutowego w przypadku leczenia farmakologicznego. Podobne właściwości ma sok z gorzkich pomarańczy oraz pomelo. 

Niektóre leki, np. antybiotyki, wchodzą w interakcje z sokiem pomarańczowym, grejpfrutowym oraz jabłkowym. Hamują one wchłanianie antybiotyków, zmniejszając stężenie leku we krwi nawet o 20%, a jeśli są wzbogacone wapniem – nawet o 40%. Soki te mają również wpływ na: 

• niektóre leki stosowane na nadciśnienie i chorobę niedokrwienną serca (np. atenolol), 
• hormony stosowane w niedoczynności tarczycy (lewotyroksyna), 
• leki przeciwalergiczne (feksofenadynyna). 

Sok z żurawiny zwiększa działanie leku przeciwzakrzepowego – warfaryny, co może doprowadzić do krwawień. 

Zielona herbata także hamuje niektóre enzymy, które biorą udział w metabolizmie niektórych leków obniżających cholesterol oraz sildenafil. 

Innym napojem, który wpływa na działanie leków, jest mleko. Podnosząc pH soku żołądkowego, powoduje ono rozpuszczenie otoczki tabletki już w żołądku, co w przypadku leków, które powinny rozpuścić się dopiero w jelicie cienkim, może prowadzić do podrażnienia błony śluzowej żołądka. 

Przyjmowanie leków a alkohol 

„Czy można pić alkohol, zażywając leki?” – to częste pytanie, które słyszą farmaceuci. Nie wszystkie interakcje z alkoholem wpływają na działanie leków w równym stopniu. W zależności od częstości spożycia alkoholu może on wpływać na zmniejszenie lub przyspieszenie metabolizmu leku. Jednorazowe spożycie alkoholu w dużej ilości powoduje zmniejszenie, natomiast przewlekłe stosowanie pobudza układ enzymatyczny, co przyspiesza metabolizm i wydalanie leku. 

Najbardziej istotne interakcje pomiędzy lekiem a alkoholem to: 

• Podniesienie stężenia alkoholu we krwi po zażyciu aspiryny. 
• Aktywność leków działających na OUN w kontakcie z alkoholem zostaje zmniejszona nawet po zaprzestaniu spożywania alkoholu na czas leczenia. Leki takie jak diazepam i inne benzodiazepiny stosowane przez osoby spożywające alkohol przewlekle (mimo odstawienia go na czas leczenia) są szybciej metabolizowane i wydalane z organizmu. Odwrotny skutek występuje w przypadku jednoczesnego jednorazowego przyjęcia tych leków i alkoholu, gdzie dochodzi do zatrucia benzodiazepinami. 
• W trakcie terapii ketokonazolem (lekiem przeciwgrzybiczym) należy całkowicie zrezygnować ze spożywania alkoholu, gdyż dochodzi do tzw. reakcji disulfiramowopodobnej, czyli nasilenia dolegliwości związanych ze spożyciem etanolu (zahamowanie jego metabolizmu). 
• Alkohol może powodować obniżenie ciśnienia krwi w połączeniu z lekami stosowanymi na nadciśnienie – efekt ten zostanie wzmocniony. Jednorazowe spożycie niewielkiej ilości alkoholu nie wywołuje efektu zagrażającego zdrowiu pacjenta, jednak ma już istotne znaczenie w przypadku jego nadużywania. 
• Stosowanie dużej ilości alkoholu w połączeniu z warfaryną (lekiem przeciwzakrzepowym) zwiększa ryzyko krwawień. 

Niepożądane interakcje lekowe mogą być bardzo niebezpieczne, dlatego należy poinformować lekarza lub farmaceutę o wszystkich przyjmowanych lekach, suplementach diety oraz ziołach. Również niektóre pokarmy mogą w istotny sposób zmieniać działanie leków, dlatego należy przestrzegać następujących zasad: 

• Zażywaj leki zgodnie z zaleceniami lekarza. 
• Zawsze czytaj ulotkę leku, a w razie wątpliwości szukaj odpowiedzi u lekarza lub farmaceuty. 
• Popijaj leki wodą (pełną szklanką), o ile nie zalecono inaczej. 
• Jeśli lek należy przyjąć bez posiłku lub jeśli jakiś składnik może zaburzać działanie leku, najlepiej zażyć go na 1 godzinę przed lub 2 godziny po jedzeniu. 
• Nie należy zażywać preparatów witaminowo-mineralnych w tym samym momencie, co leki, gdyż mogą one zaburzać ich wchłanianie. 
• Powinno się unikać popijania leków sokiem grejpfrutowym. 
• Nie należy łączyć leków z alkoholem.