Fobie – rodzaje, leczenie, objawy i najczęstsze fobie 

Co to jest fobia?  Poznaj definicję 

Fobie należą do grupy zaburzeń lękowych, dla których charakterystyczny jest silny strach przed określonym zjawiskiem (np. jakimś obiektem, sytuacją), przy czym strach ten jest nieproporcjonalny do rzeczywistego zagrożenia. 

Fobia jest zaburzeniem, które występuje na całym świecie, we wszystkich kulturach i warstwach społecznych. Szacuje się, że fobie występują częściej u kobiet, a współczesny poziom wiedzy nie jest wystarczający, aby odpowiedzieć na pytanie o przyczynę takiego stanu rzeczy. 

Naukowcy upatrują źródeł fobii w:  

• nieprawidłowym funkcjonowaniu mózgu (struktur związanych z lękiem), 
• podatności genetycznej – dzieci rodziców cierpiących na fobię są w grupie podwyższonego ryzyka jej rozwoju, 
• procesach uczenia się – kiedy dana osoba uczy się kojarzyć określony obiekt lub sytuację z niebezpieczeństwem, np. w dzieciństwie ktoś został ugryziony przez psa i teraz boi się wszystkich psów, bo kojarzą mu się one z ugryzieniem i bólem, w związku z czym są postrzegane jako niebezpieczne. 

Strach, z jakim mamy do czynienia w przypadku fobii, jest ukierunkowany na specyficzny obiekt, który osoba z fobią uznaje za zagrażający. Pojawia się w momencie zetknięcie się z obiektem i mija wraz z usunięciem zagrożenia. Cechy te odróżniają strach od lęku, który jest zgeneralizowany, niejasny (nie jest ukierunkowany) oraz utrzymuje się w czasie (poczucie zagrożenia nie mija). 

Granica pomiędzy zwykłym strachem będącym naturalnym stanem emocjonalnym występującym u ludzi w sytuacji, gdy czujemy, że grozi nam niebezpieczeństwo, może być określona przez uwzględnienie trzech cech charakterystycznych dla strachu fobicznego, który jest ostry, uporczywy i nieadaptacyjny. 

Możemy podejrzewać, że dana osoba zmaga się z fobią, jeśli spełnia następujące kryteria diagnostyczne: 

• Występowanie u jednostki silnego strachu dotyczącego specyficznego obiektu, sytuacji. 
• Unikanie obiektów lub sytuacji, które wywołują strach. Osoba zmagająca się z fobią dołoży wszelkich starań, aby uniknąć obiektu fobicznego, często kosztem np. własnego czasu i komfortu. W przypadku kiedy podjęcie działań unikowych nie jest możliwe, jednostka odczuwa ogromne napięcie i paraliżujący strach. 
• Dany obiekt lub sytuacja wywołują strach natychmiastowo i ma to miejsce przy każdej okazji zetknięcia się z nimi. 
• Strach jest nieproporcjonalny do zagrożenia i często dla osób postronnych może wydawać się irracjonalny. 
• Objawy fobii (w tym strach i unikanie) utrzymują się przez co najmniej sześć miesięcy, utrudniają prawidłowe funkcjonowanie jednostki i powodują znaczący dystres. 
• Nie można wytłumaczyć jego symptomów występowaniem innego zaburzenia psychicznego. 

Objawy fobii 

Objawy fobii możemy podzielić na te związane z ludzką psychiką oraz objawy fizyczne. 

Do objawów psychicznych zaliczamy: 

• uczucie silnego napięcia i narastający niepokój, 
• nerwowość w obliczu nawet niewielkich bodźców związanych z obiektem wywołującym fobię, 
• trudności ze skupieniem uwagi, skoncentrowaniem się, 
• bycie w ciągłym stanie „gotowości” na wypadek pojawienia się zagrożenia, 
• poszukiwanie znaków zagrożenie i oczekiwanie ich pojawienia się w kontakcie z obiektem, 
• drażliwość, 
• zaburzenia snu, np. problemy z zasypianiem, 
• myślenie katastroficzne, 
• uczucie paniki i wrażenie utraty kontroli w sytuacji zetknięcia się z obiektem lub sytuacją fobiczną. 

Objawy fizyczne występujące u osób cierpiących na fobię w sytuacji zetknięcia się z obiektem lub sytuacją zagrażającą to: 

• kołatanie serca, 
• nieprzyjemne dolegliwości żołądkowe, jego skurcz, ból, 
• nudności, w niektórych przypadkach nawet wymioty, 
• spłycenie oddechu, nierównomierny oddech, 
• wrażenie gorąca, duszność, 
• bóle i zawroty głowy, w ekstremalnych przypadkach może nawet dojść do omdlenia, 
• wrażenia zmysłowe takie jak błyski przed oczami, zamazywanie się obrazu, dzwonienie i szumy w uszach, dreszcze, 
• napięcie mięśni i sztywność ciała, co prowadzi do późniejszego odczuwania bólu w całym ciele, 
• po ustaniu zagrożenia może pojawić się silne uczucie zmęczenia i senność. 

Objawy fobii są identyczne u wszystkich osób cierpiących, różne są jednak jej przedmioty, np. u jednej osoby występuje strach przed pająkami, a u innej przed prowadzeniem samochodu, ale w obliczu zetknięcia się z nimi obie osoby zareagują podobnie i wystąpią u nich te same objawy. 

Rodzaje fobii – lista 

W fachowej literaturze opisuje się następujące rodzaje fobii: 

• fobie specyficzne (dotyczące określonego obiektu lub sytuacyjne), 
• agorafobia bez zaburzeń lęku panicznego, 
• fobia społeczna, 
• fobie bliżej nieokreślone – są diagnozowane, gdy u danej osoby występują objawy fobii, ale nie spełnia ona wszystkich kryteriów, np. objawy występują krócej niż 6 miesięcy. 

Rodzaje fobii specyficznych: 

• fobie przed zwierzętami – psy (kynofobia), koty (ajlurofobia), pająki (arachnofobia), węże (ofidiofobia), ptaki (awizofobia), gryzonie (rodentofbia) i wiele innych, 
• fobie przed środowiskiem naturalnym – brud (myzofobia), wysokość (akrofobia), ciemność (nyktofobia), woda (hydrofobia), 
• fobie sytuacyjne – zamknięta przestrzeń (klaustrofobia), samoloty, tunele, windy, statki, 
• fobie przed zranieniem, widokiem krwi, zastrzykiem, 
• inne fobie – śmierć (tanatofobia), rak (kancerofobia), zakochanie się (filofobia). 

Wiek ujawniania się fobii specyficznych jest różny w zależności od rodzaju. W przypadku fobii przed zwierzętami, zastrzykiem i fobii sytuacyjnych jest to dzieciństwo oraz okres pomiędzy 20-30. rokiem życia (fobie sytuacyjne). Fobie z grupy „inne” pojawiają się zwykle u osób w średnim wieku, a te związane ze środowiskiem nie mają związku z wiekiem i rozpoczynają się z podobną częstotliwością u ludzi ze wszystkich grup wiekowych. 

Jakie fobie zdarzają się najczęściej? 

Każda sytuacja lub obiekt ma potencjał, aby nabrać charakteru fobicznego. Dzieje się tak, gdyż przedmiot fobii w dużej mierze jest uwarunkowany osobistymi doświadczeniami jednostki. Są jednak pewne obiekty i sytuacje, które wywołują strach z większą częstotliwością niż ma to miejsce w przypadku pozostałych fobii. Ma to związek z ewolucjonizmem – część fobii pozawalała naszym przodkom przetrwać w niesprzyjających warunkach (np. strach przed niektórymi zwierzętami) i była przekazywana genetycznie z pokolenia na pokolenie aż do naszych czasów. Za możliwą przyczynę można też przyjąć fakt większej powszechności i dostępności niektórych przedmiotów, np. we wszystkich zakątkach świata spotkamy owady, uniwersalność śmierci itp. 

Najczęstsze fobie 

Fobia społeczna  

Osoby zmagające się z fobią społeczną odczuwają silny strach w sytuacjach społecznych, obawiają się bycia obserwowanym i ocenianym przez innych. Mają wrażenie, że ich zachowanie doprowadzi ich do sytuacji, w której będą upokorzone lub zażenowane. Fobia może mieć charakter uogólniony (strach wywołuje wówczas np. rozmawianie, uczestniczenie w spotkaniach towarzyskich, randkowanie) lub specyficzny (strach spowodowany jest np. wyłącznie rozmową z ludźmi, których uważamy za „wyżej postawionych”, np. szef, nauczyciel). 

Agorafobia  

Osoba cierpiąca na agorafobię odczuwa silny strach, kiedy jest zmuszona opuścić swój dom i przebywać w miejscach publicznych. Obawy mogą dotyczyć tłumów, otwartej przestrzeni czy poruszania się środkami transportu publicznego, czyli warunków, w których wedle oceny osoby zmagającej się z agorafobią, w przypadku ataku możliwości ucieczki mogą być ograniczone. 

Akrofobia (strach przed wysokością)  

Może obejmować swoim zasięgiem szeroki zakres sytuacji i obiektów związanych z byciem z dala od gruntu. Dana osoba może np. nie być w stanie wejść na drabinę czy spojrzeć w dół, stojąc na balkonie. Strach może wzbudzać perspektywa odbycia wspinaczki górskiej czy podróży samolotem. 

Awiofobia (strach przed lataniem)  

Często silnie związana z akrofobią. Jednak nie zawsze powodem odczuwania strachu przed lataniem jest wysokość. Osoba z awiofobią może być także przerażona wizją katastrofy lotniczej i związaną z tym utratą życia.  

Klaustrofobia (strach przed zamkniętymi pomieszczeniami)  

Jest to obawa przed przebywaniem w zamkniętym, małym, ciasnym pomieszczeniu. Klaustrofobia to strach przed znalezieniem się w miejscu, z którego nie można uciec. 

Entomofobia (strach przed owadami)  

Może dotyczyć jednej lub wielu klas insektów, np. przedmiotem fobii są tylko ćmy. Często jej ujawnienie się ma związek z traumatycznymi doświadczeniami, np. użądlenie pszczoły w przeszłości spowodowało u kogoś wstrząs anafilaktyczny. 

Ofidiofobia (strach przed wężami) i arachnofobia (strach przed pająkami)   

Należą do grupy fobii przed zwierzętami. Są one częścią naszego repertuaru genowego (wrodzone, pozostałość po naszych przodkach). 

Kynofobia (strach przed psami)  

Zwykle rozwija się u ludzi jako skutek traumatycznych doświadczeń z przeszłości – ugryzienia przez psa lub bycia świadkiem ataku zwierzęcia na człowieka. W ekstremalnych przypadkach osoba cierpiąca na kynofobię może unikać nawet wyjścia na spacer z obawy przed możliwością spotkania tego czworonoga. 

Brontofobia (strach przed burzą)  

Grzmoty, błyskawice i silny wiatr mogą wywołać u osoby z brontofobią nawet atak paniki, szczególnie w sytuacji, gdy w czasie burzy znajduje się ona na zewnątrz lub jest sama w domu.  

Aichmofobia (strach przed igłami)  

Jest to intensywny strach przed ostrymi lub spiczastymi przedmiotami (igły, nożyce, noże). Fobia ta może okazać się wyjątkowo niebezpieczna dla zdrowia człowieka, gdyż często powstrzymuje go przed korzystaniem z pomocy medycznej w sytuacjach, gdy istnieje ryzyko użycia np. igły czy skalpela (pobieranie krwi, szczepienie, założenie wenflonu, operacje i zabiegi). 

Leczenie fobii 

Leczenie fobii zwykle odbywa się przy pomocy terapii poznawczo-behawioralnej. W niektórych przypadkach korzysta się także z leczenia farmakologicznego, np. w przypadku fobii społecznej czy agorafobii (szczególnie gdy objawy są nasilone i w znacznym stopniu utrudniają codzienne funkcjonowanie. 

Najczęstszymi metodami stosowanymi w psychoterapii w ramach terapii poznawczo-behawioralnej fobii są: 

• Metoda zanurzenia – polega na „wystawieniu” pacjenta na działanie bodźca realnie występującego (np. przyniesienie na sesję prawdziwego pająka) lub wyobrażonego (pacjent tylko wyobraża sobie obecność pająka) w celu obniżenia poziomu strachu przed obiektem poprzez zakwestionowanie jego niebezpieczeństwa. 
• Metoda modelowania – stworzenie warunków, w których pacjent ma okazję obserwować osobę (niezmagającą się z fobią) wykonującą czynności związane z obiektem lub sytuacją fobiczną, których pacjent ze względu na silny strach nie jest w stanie wykonać. 
• Metoda systematycznej desensytyzacji – stopniowa ekspozycja na obiekt lub sytuację, która ma sprawić, że pacjent „oswoi” się z nimi, co pomoże mu przezwyciężyć strach i unikanie. Przed ekspozycją psychoterapeuta przygotowuje pacjenta, ucząc go technik i strategii radzenia sobie z lękiem. 

Źródła: 

• Seligman, M., Walker, E., Rosenhan, D. (2003). Psychopatologia. Wydawnictwo: Zysk i S-ka. 
• Rachman, S. (2005). Zaburzenia lękowe – modele kliniczne i techniki terapeutyczne. Wydawnictw: GWP. 
• Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób ICD-10. 
• Rose, R D., Craske, M G., Blackmore, M A. (2006). Specific Phobias. Practitioner’s Guide to Evidence-Based Psychotherapy, s 644-653.