Na czym polega detoksykacja?

Ksenobiotyk a trucizna 

Xenos w języku greckim oznacza „obcy”. Definicja ksenobiotyków określa je jako substancje chemiczne, które w naturalnych warunkach nie występują w organizmie człowieka. Ksenobiotyki to takie związki, których organizm sam nie wytwarza ani w normalnej sytuacji nie przyjmuje z pożywieniem. Ksenobiotykami są między innymi trucizny i leki. Jako trucizny określa się takie substancje, które po wchłonięciu do organizmu zakłócają jego funkcje życiowe. 

Jak organizm metabolizuje ksenobiotyki? 

Detoksykacja jest procesem, który można z grubsza podzielić na cztery etapy: 

1. Wchłanianie ksenobiotyku do organizmu. 
2. Jego dystrybucja w tkankach. 
3. Przemiany biochemiczne – ten etap prowadzi często do wytworzenia substancji o silniejszej aktywności niż związek pierwotny. Może to prowadzić do zwiększenia toksyczności. 
4. Wydalanie. 

Enzymy konieczne do biotransformacji, czyli dokonania się reakcji chemicznych na  określonym związku chemicznym znajdują się w wielu tkankach – m.in. w płucach, jelitach czy nerkach. Większość przemian biochemicznych ksenobiotyków zachodzi jednak w wątrobie określanej jako centrum detoksykacji organizmu.  

Przemiany biochemiczne ksenobiotyków można podzielić na dwie fazy. Faza pierwsza prowadzi do powstania związków, które chętniej wchodzą w kolejne reakcje. Podczas drugiej fazy powstają związki bardziej rozpuszczalne w wodzie, co umożliwia wydalenie ich z żółcią lub moczem.  

Przeczytaj również:
Zatrucie alkoholem etylowym

Na czym polega detoksykacja w warunkach szpitalnych? 

Słowem detoksykacja określa się również działania lekarskie, które są przeprowadzane na pacjentach mających zatruciach ostre bądź przewlekłe. Podstawowe działania w zatruciach są następujące: 

• identyfikacja trucizny, w czym pomocne może okazać się zabezpieczenie opakowań po lekach lub innych substancjach spożytych przez pacjenta; 
• przerwanie działania substancji toksycznej – część trucizn posiada swoiste odtrutki, które po podaniu natychmiast zatrzymują działanie danej substancji chemicznej; 
• podtrzymywanie podstawowych funkcji życiowych; 
• usuwanie trucizny i jej metabolitów z ustroju. 

Usuwanie toksyny niewchłoniętej polega na przemywaniu skóry, błon śluzowych i tzw. dekontaminacji przewodu pokarmowego. Do działań mających na celu usuwanie trucizny z organizmu należą także: 

• płukanie żołądka,  
• prowokowanie wymiotów,  
• podawanie węgla aktywnego, 
• inne metody takie jak podawanie środków moczopędnych czy hemodializa.  

Przeczytaj również:
Zatrucie grzybami – na które grzyby należy uważać?

Ekspozycja na toksyny w życiu codziennym 

Oczywisty jest fakt, że akumulacja niektórych substancji chemicznych w organizmie może być szkodliwa. Większość substancji toksycznych metabolizowana jest w wątrobie i wydalana. Część toksyn jednak nie ulega metabolizmowi i kumuluje się w organizmie. Stosowanie takich substancji w żywności czy produktach codziennego użytku podlega ścisłej kontroli prawnej.  

Przykładem tych substancji są trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO lub POPs – z ang. persistent organic pollutants). Stosowanie tych substancji, używanych niegdyś w pestycydach czy farbach, zostało zakazane w Unii Europejskiej w latach 90. ubiegłego wieku. Chociaż pewne poziomy TZO są nadal wykrywane zarówno w żywności, jak i w tkankach człowieka, nie ma jednoznacznych badań potwierdzających, że są to poziomy wystarczająco wysokie, by wywołać negatywne skutki zdrowotne. 

Bisfenol A (BPA) używany jest m.in. do produkcji plastikowych pojemników na żywność. Mimo pewnych obaw w 2015 roku European Food Safety Authority uznało, że BPA w ilości, w jakiej jesteśmy narażeni na ten związek w życiu codziennym, nie stanowi ryzyka dla zdrowia w żadnej grupie wiekowej.  

Ftalany są powszechnie używane w produktach codziennego użytku takich jak folie, odświeżacze powietrza czy niektóre ręczniki papierowe. Badania wskazują, że mogą one stanowić ryzyko dla zdrowia dzieci i kobiet w ciąży, prawdopodobnie obniżają też jakość nasienia u mężczyzn. Stosowanie ftalanów jest regulowane rozporządzeniami Unii Europejskiej, a sześć z nich objętych zostało ostrymi ograniczeniami.  

Diety detoksykacyjne – czy warto je stosować? 

Detoksykacja organizmu jest nieodłączną częścią wielu systemów medycznych takich jak Ajurweda. W ostatnich latach trend ten na stałe zagościł także na Zachodzie. Dostępna jest nieskończona ilość diet i suplementów, mających na celu usunięcie toksyn z organizmu. 

Diety detoksykacyjne opierają się przede wszystkim na znacznym ograniczeniu przyjmowanych kalorii, wyłączaniu całych grup pożywienia lub przyjmowaniu suplementów, witamin bądź żywności mającej rzekomo właściwości odtruwające. Niektóre programy detoksykacyjne polegają na przyjmowaniu środków przeczyszczających, wykonywaniu lewatyw czy stosowaniu diuretyków, czyli leków moczopędnych. Programy te jednak rzadko określają, jakich dokładnie substancji toksycznych można się dzięki nim pozbyć, a ich potencjalnie prozdrowotne działanie nie jest poparte dowodami naukowymi. 

Brak dowodów działania diet detoksykacyjnych wydaje się jednak mniejszym problemem niż ich potencjalna szkodliwość. Znaczne ograniczenie przyjmowanego pokarmu może grozić głębokimi niedoborami pokarmowymi, a przyjmowanie dużych ilości suplementów, diuretyków czy środków przeczyszczających może skończyć się tragicznie. Obrazuje to przypadek 19-latka, który w 2004 roku przyjął tryptofan i dziurawiec w celu „detoksykacji” organizmu po przyjęciu 3,4-metylenodioksymetamfetaminy (MDMA). Ta – znaleziona w Internecie – samodzielnie przeprowadzona terapia skutkowała u niego zespołem serotoninowym, który stanowi groźną jednostkę chorobową wywołaną nadmiernym pobudzeniem receptorów serotoninergicznych i wymagającą leczenia na oddziale intensywnej terapii. 

Diety detoksykacyjne nie są regulowane prawnie, a ich rozpowszechnianie nie wymaga spełnienia żadnych konkretnych kryteriów. Często tworzone są przez osoby nieposiadające podstawowej wiedzy medycznej. Ich twórcy narażają pacjentów nie tylko na dodatkowe koszty, ale i potencjalne uszczerbki na zdrowiu.  

Źródła: 

1. Biochemia Harpera, pod red. naukową tłumaczenia Ryszarda T. Smoleńskiego, 
2. Toksykologia współczesna, pod red. prof. dr. hab. Witolda Seńczuka,
3. A. V. Klein, H. Kiat. Detox diets for toxin elimination and weight management: a critical review of the evidence, Journal of Human Nutrition and Dietetics 2014; 28 (6), 675-686, 
4. Bryant SM & Kolodchak J (2004) Serotonin syndrome resulting from an herbal detox cocktail. Am J Emerg Med 22, 625–626,  
5. von Saal FS & Myers JP (2008) Bisphenol A and risk of metabolic disorders. JAMA 300, 1353–1355, 
6. http://www.efsa.europa.eu/en/topics/topic/bisphenol, 
7. Joanna Jurewicz, Wojciech Hanke, Exposure to phthalates: reproductive outcome and children health. A review of epidemiological studies, „International Journal of Occupational Medicine and Environmental Health”, 24 (2), 2011, s. 115–141.