Jak zadbać o męską płodność?

Przyczyny braku płodności u mężczyzn 

Na jakość nasienia, a co za tym idzie na płodność mężczyzn, negatywnie mogą wpływać m.in.: 

• stres,  
• nadwaga, 
• niewłaściwa dieta,  
• używki,  
• brak ruchu, 
• choroby cywilizacyjne. 

Występowanie chorób wymaga pomocy specjalisty. Jednak pozostałe czynniki można wyeliminować samodzielnie, co może w pozytywny sposób wpłynąć na poprawę płodności. 

Ok. 25% przypadków męskiej niepłodności ma nieznaną przyczynę. Zaburzenia płodności mogą mieć charakter stały lub przejściowy. Zaburzenia płodności mogą być spowodowane zmniejszeniem liczebności plemników w nasieniu oraz zaburzeniami związanymi z ruchliwością, żywotnością, budową i zdolnością plemników do zapłodnienia komórki jajowej. 

Męska płodność – co na nią wpływa? 

Według definicji WHO niepłodność u mężczyzn występuje wówczas, gdy u partnerki nie dochodzi do zapłodnienia po roku regularnego współżycia bez stosowania antykoncepcji.  

Według statystyk nawet 20% par starających się o dziecko w Polsce dotyka problem niepłodności. Jest to nie tylko problem medyczny, ale i społeczny.  

Na płodność mężczyzn nie wpływa ich wiek, tak jak ma to miejsce w przypadku kobiet. Natomiast ogromne znaczenie ma tutaj jakość nasienia mężczyzny. Zaobserwowano, że z każdą dekadą jakość męskiego nasienia ulega pogorszeniu. Obecnie uznaje się, że prawidłowe nasienie to takie, które zawiera przynajmniej 4% prawidłowych plemników.  

Co decyduje o płodności mężczyzny? 

• Ilość spermy w ejakulacie (39 milionów plemników i więcej na porcję spermy z jednego wytrysku). 
• Skład spermy, a przede wszystkim występowanie bakterii, które utrudniają plemnikom zapłodnienie oraz nieprawidłowa ilość substancji odżywczych, co stanowi przyczynę wyginięcia plemników, zanim te dotrą do komórki jajowej. 
• Jakość plemników – aby zapłodnienie było prawdopodobne, co najmniej 4% plemników powinno być zbudowane prawidłowo i wykazywać odpowiednią ruchliwość. 

Wytworzenie dojrzałego plemnika, które odbywa się w obrębie kanalików plemnikotwórczych jąder, trwa ok. 72 dni. Jest to proces regulowany hormonalnie. Jeśli długotrwałe starania o dziecko są nieefektywne, warto rozważyć wykonanie seminogramu (sperminogramu), czyli badania nasienia pod kątem koncentracji, ruchliwości, żywotności i budowy morfologicznej plemników. Przed wykonaniem badania mężczyzna powinien być zdrowy. Wszelkiego rodzaju infekcje (głównie te przebiegające z podwyższoną temperaturą i przyjmowaniem antybiotyków) niekorzystnie wpływają na jakość nasienia. Badanie można wykonać przynajmniej po dwóch tygodniach od zakończenia leczenia antybiotykami. Dodatkowo warto zwrócić uwagę na to, że przed oddaniem nasienia powinna być zachowana abstynencja płciowa (brak współżycia i masturbacji) wynosząca 3-4 dni (nie krócej niż 2 i nie dłużej niż 7 dni). 

Jak zwiększyć męską płodność? 

Prawidłowa masa ciała 

Coraz więcej badań wykazuje, że nieprawidłowa waga (zarówno nadwaga, otyłość, jak i zbyt niska masa ciała) stanowi przyczynę męskiej niepłodności. Otyłość u mężczyzn wiąże się z różnego rodzaju zaburzeniami endokrynologicznymi, co może wpłynąć na nieprawidłowe parametry nasienia, zaburzenia wzwodu czy niepłodność. Tkanka tłuszczowa jest istotnym czynnikiem wpływającym na gospodarkę hormonalną. Zachodzi w niej m.in. przemiana testosteronu do estradiolu – hormonu hamującego u mężczyzn czynność przysadki mózgowej, która reguluje proces spermatogenezy. Konsekwencją tego jest zaburzone wytwarzanie plemników. Poza tym otyłość stanowi przyczynę przewlekłego stanu zapalnego, a powstające czynniki zapalne pogarszają jakość nasienia. Dodatkowo przy otyłości zwiększa się poziom wolnych rodników tlenowych, które m.in. uszkadzają białka, lipidy i DNA plemników.  

Ostatnie badania wykazały również, że męska otyłość ma wpływ na metabolizm i zdrowie reprodukcyjne potomstwa.  

Również brak ruchu i siedzący tryb życia wpływają na zdrowie, w tym na funkcjonowanie układu moczowo-płciowego. 

Prawidłowa dieta  

Skład i budowa ciała są przede wszystkim uwarunkowane genetycznie. Prawidłowy poziom testosteronu reguluje utrzymanie i wykształcenie męskiej budowy ciała w okresie rozrodczym, gdzie dominuje masa mięśniowa, a tkanka tłuszczowa jest niewielka, mniejsza niż u kobiet w tym samym wieku.  

Odpowiedni sposób żywienia i aktywność fizyczna to istotne czynniki wpływające na naturalną syntezę testosteronu. 

Na obniżenie płodności wpływają: 

• nieprawidłowo zbilansowana dieta;
• zbyt niska lub zbyt wysoka ilość składników odżywczych;
• spożywanie produktów wysoko przetworzonych, ubogich w witaminy i minerały. 

Prawidłowa odżywianie powinno opierać się na: 

• zbilansowanej ilości węglowodanów, białek i tłuszczów;
• odpowiedniej ilości nienasyconych kwasów tłuszczowych zawartych w olejach pochodzenia roślinnego i rybach morskich oraz eliminacji tłuszczów nasyconych i trans;
• spożywaniu produktów z dużą ilością błonnika;
• spożywaniu większej ilości białek roślinnych i ograniczeniu białek zwierzęcych;
• częstszym spożywaniu świeżych warzyw, owoców oraz orzechów i nasion;
• w przypadku wegetarian – zmniejszeniu spożycia produktów sojowych. 

Węglowodany stanowią źródło energii dla komórek nerwowych i krwinek czerwonych. Białko jest podstawowym budulcem masy mięśniowej, a w celu utrzymania jej na odpowiednim poziomie wskazane jest spożywanie 1,2-2 g białka/kg masy ciała/dzień. Z reguły przeciętna dieta mężczyzn przekracza to zapotrzebowanie i nie jest wskazana dodatkowa suplementacja aminokwasów. Organizm nie ma możliwości magazynowania białka, natomiast nadmiar energii (również ten z białek) jest magazynowany pod postacią tkanki tłuszczowej. 

Lipidy stanowią źródło energii i są materiałem budulcowym, m.in. błony komórkowej plemników. Natomiast cholesterol to prekursor hormonów płciowych i witaminy D3. Wielonienasycone kwasy tłuszczowe są niezbędne dla wchłaniania witaminy E, a NNKT regulują pracę układu immunologicznego. Mikroelementy i witaminy odgrywają zasadniczą rolę w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu. Ze względu na powszechne stosowanie przetworzonej żywności i zwiększone spożycie cukru, w ostatnich latach męska płodność uległa obniżeniu. Aby zwiększyć ochronę antyoksydacyjną nasienia, zalecane jest włączenie do codziennej diety produktów o działaniu ochronnym dla plemników i neutralizującym wolne rodniki. 

Co powinno znaleźć się w diecie podnoszącej płodność? 

• Cynk – odgrywa istotną rolę w procesach metabolicznych białek, węglowodanów i tłuszczów. Jest niezbędny przy wytwarzaniu insuliny i testosteronu. Wpływa korzystnie na proces spermatogenezy i reguluje żywotność plemników. Chroni przed uszkodzeniami chromosomów.  
• Miedź – jest mikroelementem, który stanowi główny składnik jednego z enzymów odpowiedzialnych za neutralizację wolnych rodników tlenowych. Bierze udział w produkcji hemoglobiny, neuroprzekaźników i kolagenu. 
• Selen – to składnik enzymów, które biorą udział w procesach oksydacyjnych zmniejszających poziom wolnych rodników tlenowych. Wpływa na prawidłowy przebieg procesu spermatogenezy oraz na ilość i jakość nasienia. Poza tym selenoproteiny regulują skład płynu nasiennego.  
• Magnez i wapń – pierwiastki te odgrywają ważną rolę w pozyskiwaniu energii z węglowodanów przez mięśnie. Poza tym biorą udział w przekazywaniu impulsów w układzie nerwowym, kontrolują krzepnięcie krwi oraz regulują przepuszczalność błon komórkowych.  
• Chrom – ułatwia transport glukozy do tkanki mięśniowej, przez co zmniejsza zapotrzebowanie na insulinę i obniża ryzyko wystąpienia cukrzycy typu 2. Zmniejsza także ryzyko chorób układu krążenia.  
• Witamina C – to jeden z głównych antyoksydantów. Ma działanie przeciwmiażdżycowe i przeciwkrzepliwe oraz bierze udział w produkcji kolagenu. 
• Witamina D – odgrywa zasadniczą rolę w utrzymaniu prawidłowej struktury i funkcji kośćca oraz innych narządów (m.in. mózgu). Receptory dla witaminy D3 znajdują się w plemnikach i komórkach jąder produkujących testosteron. 
• Witamina A – odgrywa ważną rolę w procesie likwidacji wolnych rodników, wpływa na prawidłowe tworzenie nabłonków, co stanowi istotny element profilaktyki nowotworów. Niedobór tej witaminy wiąże się z obniżeniem poziomu hormonów sterydowych, m.in. hormonów płciowych.   
• Witamina E – jest odpowiedzialna za ochronę lipidów będących składnikami błon komórkowych, dezaktywuje wolne rodniki tlenowe, zapobiega chorobom degeneracyjnym i nowotworowym, a także jest niezbędna w regulowaniu działania hormonów płciowych. 
• Witaminy z grupy B – uczestniczą w przemianie białek, węglowodanów i tłuszczów oraz przemianach energetycznych, a także wpływają na prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego i ruchliwość plemników. Witaminy B6 i B12 pełnią ważną funkcję w usuwaniu homocysteiny, której nadmiar wiąże się z powstawaniem miażdżycy, a jej działanie zbliżone jest do wolnych rodników tlenowych. Witamina B12 bierze udział w syntezie DNA i RNA. 
• Koenzym Q10 – jest niezbędny do zapewnienia prawidłowej ruchliwości plemników oraz zwiększa ich ilość. Jest także antyoksydantem, który chroni komórki przed uszkodzeniami wolnych rodników. Po 25. roku życia jego produkcja w organizmie spada.  

Aktywność fizyczna  

Siedzący tryb życia i brak aktywności fizycznej negatywnie wpływają na męską płodność. Związane jest to z nieodpowiednim krążeniem w obrębie jąder i nieprawidłową termoregulacją. Aktywność fizyczna pozytywnie wpływa m.in. na utrzymanie prawidłowej masy ciała oraz zmniejszenie ryzyka chorób krążenia i cukrzycy.  

Zaleca się umiarkowane ćwiczenia fizyczne przez minimum 30 minut 5 razy w tygodniu. 

Uprawianie sportu odgrywa istotną rolę w prawidłowym funkcjonowaniu układu rozrodczego u mężczyzn. Wysiłek fizyczny wpływa pozytywnie na wydzielanie u mężczyzn hormonów FSH, LH i testosteronu, które pobudzają wytwarzanie plemników oraz wpływają na polepszenie najważniejszych parametrów nasienia – liczby plemników, ich prawidłowej ruchliwości i budowy oraz zdolności do zapłodnienia komórki jajowej.  

Według badań regularne uprawianie sportu wpływa na zmniejszenie stężenia wolnych rodników w nasieniu, które zmniejszają jego zdolność zapładniającą oraz mogą zwiększać ryzyko poronień.  

Osoby aktywne fizycznie jednocześnie często przestrzegają zasad zdrowego żywienia, co wiąże się ze zmniejszeniem ryzyka otyłości, która zaburza sprawność seksualną i płodność u mężczyzn. Warto zwrócić uwagę, że chodzi o umiarkowaną aktywność fizyczną. U mężczyzn uprawiających sporty wyczynowe, np. triatlon, kolarstwo, zapasy itp., w których wymagane są długotrwałe treningi, zaobserwowano negatywny wpływ na płodność. Według badań sport wyczynowy obniża poziom hormonów płciowych i wpływa negatywnie na jakość nasienia. Organizm funkcjonuje jak w stanach przewlekłego stresu, a dodatkowo może dochodzić do urazu jąder (najczęściej w sportach kontaktowych i kolarstwie górskim).

Stres i sen 

Wiele badań wykazało, że stres jest istotnym czynnikiem wpływającym negatywnie na męską płodność. Chroniczny stres prowadzi do obniżenia libido i przyczynia się do zaburzeń erekcji. Dodatkowo przewlekły stres jest związany z podwyższonym poziomem kortyzolu, który zwiększa stres oksydacyjny powodujący obniżenie jakości nasienia – zmniejsza ilość i ruchliwość plemników oraz uszkadza DNA, a także przyczynia się do obniżenia poziomu testosteronu. W takich sytuacjach pomocna może okazać się aktywność fizyczna, medytacja i różnego rodzaju techniki relaksacyjne. Odpowiednia higiena snu zarówno reguluje gospodarkę hormonalną, jak i wpływa na odporność organizmu i łatwość radzenia sobie ze stresem. Istotne znaczenie ma nie tylko ilość snu, ale i przestrzeganie odpowiednich pór zasypiania (zgodnie z dobowym rytmem wydzielania hormonów). W badaniach wykazano, że mężczyźni, którzy krótko śpią, mogą mieć obniżoną jakość nasienia, ponieważ niedobór snu w dużym stopniu wpływa na poziom testosteronu. Sen między godziną 22 a 1 jest najbardziej wartościowy, a optymalna długość snu jest kwestią indywidualną (zaleca się 6-8 godzin snu). Warto również zadbać o regularność zasypiania i budzenia się, co przekłada się na poprawę jakości snu oraz zmniejsza problemy z zasypianiem. 

Unikanie używek 

Negatywny wpływ papierosów, alkoholu i narkotyków jest powszechnie znany. Warto wiedzieć, że ich działanie pogarsza jakość nasienia, wskutek czego spada liczba i ruchliwość plemników oraz obniża się poziom testosteronu. Już niewielka ilość wypalanych papierosów obniża ilość plemników o prawidłowej budowie. Palenie papierosów w ilości 10-20 dziennie w znaczący sposób wpływa na obniżenie jakości nasienia, a efekt ten znacznie się nasila przy wypalaniu powyżej 20 papierosów dziennie. Poza tym w plemnikach palaczy zaobserwowano upośledzenie procesów związanych z prawidłowym przebiegiem zapłodnienia komórki jajowej – w nasieniu wzrasta stężenie wolnych rodników i zmniejsza się stężenie czynników antyoksydacyjnych, a to wywołuje stres oksydacyjny prowadzący do uszkodzenia budowy i czynności plemników. Dodatkowo u palaczy zwiększa się liczba leukocytów w nasieniu, które stanowią największe źródło wolnych rodników tlenowych. Prowadzone są także badania nad papierosami elektronicznymi. Prawdopodobnie zawarte w nich składniki uszkadzają i spowalniają plemniki. Alkohol, w zależności od ilości oraz częstotliwości jego spożywania wpływa niekorzystnie na proces spermatogenezy (u nałogowych alkoholików może dojść do zahamowania tego procesu), zmniejszając ilość plemników i jakość nasienia. Dodatkowo wpływa on niekorzystnie na gospodarkę hormonalną, co może doprowadzić do uszkodzenia komórek jądra, a w konsekwencji do zaburzeń wytwarzania i dojrzewania plemników. Alkohol zwiększa stres oksydacyjny w nasieniu i ilość leukocytów w nasieniu. Stosowanie narkotyków również wpływa niekorzystnie na męską płodność, powodując obniżenie testosteronu i gonadotropin we krwi, zmniejszając liczbę plemników i powodując problemy związane z zapłodnieniem komórki jajowej. 

Unikanie przegrzewania jąder  

Jądra są umieszczone w worku mosznowym nie bez powodu. Spermatogeneza, czyli produkcja plemników przebiega prawidłowo w temperaturze 35-35,5°C, czyli poniżej temperatury ciała. Nadmierne przegrzewanie męskich narządów może być jedną z przyczyn obniżenia jakości nasienia – prowadzi do zmniejszenia ilości i ruchliwości plemników. Warto więc zwrócić uwagę na codzienne nawyki. Siedzący tryb życia (np. praca kilkanaście godzin przed komputerem czy jazda samochodem), praca z laptopem na kolanach, noszenie obcisłej bielizny i ubrań ze sztucznych materiałów, a nawet trzymanie telefonu komórkowego w kieszeni spodni mogą powodować wzrost temperatury jąder. Należy także jak najrzadziej korzystać z sauny i nie powinno się zażywać gorących kąpieli, które również wpływają negatywnie na proces spermatogenezy. Można stosować specjalnie skonstruowane plastry hydrożelowe, które chronią mosznę przed przegrzaniem. Ich stosowanie zleca się w ciepłe dni, podczas wielogodzinnej pracy lub podczas snu. 

Rezygnacja z anabolików 

Wielu mężczyzn uprawiających wyczynowo sport (a czasami i rekreacyjnie) w celu zwiększenia masy mięśniowej oraz poprawienia sprawności i wytrzymałości organizmu stosuje różnego typu substancje. Należą do nich: 

• sterydy androgenno-anaboliczne (SAA),  
• preparaty testosteronu,  
• erytropoetyna,  
• hormon wzrostu,  
• insulinopodobny czynnik wzrostu (IGF1),  
• gonadotropina kosmówkowa (hcg),  
• insulina, 
• antyestrogeny.  

Powodują one zwiększenie syntezy białek, co wpływa na wzrost masy i siły mięśni oraz hamowanie ich rozkładu. Poza tym mają one podobne działanie jak testosteron. Wszystkie te substancje mają niekorzystne działanie na płodność u mężczyzn. SAA hamują produkcję testosteronu i plemników oraz powoduje zmniejszenie jąder. Takie zjawiska występują z różnym nasileniem i czasami nie są w pełni odwracalne. Poza tym wymienione substancje mogą doprowadzić do: 

• zahamowania wzrostu u chłopców w okresie dojrzewania,  
• powiększenia piersi (ginekomastia), 
• rozrostu gruczołu krokowego,  
• nasilonego łysienia,  
• trądziku,  
• powstawania czerwonych rozstępów na skórze brzucha i ud,  
• bolesnego wzwodu prącia, 
• zaburzeń ogólnoustrojowych (zaburzeń psychicznych, zaburzeń układu sercowo-naczyniowego, żółtaczki, uszkodzenia wątroby oraz urazów stawów, mięśni i więzadeł). 

Zanieczyszczenie środowiska 

Szkodliwe substancje, które dostają się do organizmu, zaburzają wiele procesów, w tym m.in. płodność. Różnego rodzaju toksyny, które przyjmowane są z pokarmem lub wodą, zaburzają gospodarkę hormonalną i powodują stres oksydacyjny, wpływając na jakość nasienia. Badania pokazują, że niektóre toksyny, głównie pestycydy, mogą powodować zaburzenia płodności dopiero w kolejnym pokoleniu.  

Zaburzenia seksualne i aktywność seksualna a wpływ na płodność 

Regularne współżycie (co 2-3 dni) jest czynnikiem, który ułatwia zapłodnienie. Ograniczenie współżycia do tzw. okienka płodności jest bardzo często niewystarczające i obniża efektywność rozrodczą. Przerwy dłuższe niż 5 dni niekorzystnie wpływają na liczbę plemników. Plemniki „starzeją się”, a ich materiał genetyczny ulega uszkodzeniu. Zmniejsza się zatem ilość prawidłowych plemników, a co za tym idzie szansa na zapłodnienie. Przekonanie, że częste wytryski zmniejszają płodność u mężczyzn jest błędne. Pełny wzwód prącia jest konieczny do penetracji pochwy, osiągnięcia orgazmu i wytrysku nasienia. Zaburzenia seksualne, które mogą uniemożliwiać zapłodnienie, to przede wszystkim: 

• zaburzenia libido (popędu płciowego);
• zaburzenia erekcji – brak, osłabienie lub szybkie osłabienie wzwodu podczas stosunku;
• zaburzenia wytrysku – przedwczesny lub opóźniony wytrysk. 

Regularne wizyty u stomatologa 

Według badań nieleczone zęby pod postacią próchnicy i zapalenia dziąseł (parodontoza) są przyczyną bezobjawowej bakteriospermii, która z dużym prawdopodobieństwem może prowadzić do zaburzeń płodności. Przeprowadzono badania, w których w badanym nasieniu u mężczyzn wykryto te same bakterie, które występowały w zainfekowanych próchnicą zębach i kieszonkach zębowych wokół zębów. Po wyleczeniu zmiany bakteryjne w nasieniu ustąpiły. Bakterie obecne w nasieniu mogą powodować zaburzenia w budowie i funkcjonowaniu plemników oraz wywoływać niedrożność nasieniowodów. Z tego powodu warto zadbać o regularne wizyty u stomatologa oraz o zdrowie zębów. 

Płodność u mężczyzn to delikatna kwestia. Wielu z nich ignoruje ten element niepowodzeń przy problemach związanych z zapłodnieniem. Dbanie o zdrowie, prawidłową dietę, unikanie używek, prawidłowy sen i niwelowanie stresu nie tylko są przyczyną wydłużenia życia, ale mogą w znaczący sposób wpływać na męską płodność. O zapłodnieniu i zdrowiu dziecka decydują w równym stopniu zdrowie matki, jak i ojca.

Przeczytaj również:
Dieta wspomagająca płodność u kobiet. Jak zwiększyć szanse na poczęcie?
Dieta wspierająca płodność u kobiet i mężczyzn