Metotreksat – działanie, skutki uboczne, przeciwwskazania

Czym jest metotreksat? 

Metotreksat to pochodna kwasu foliowego. Jest to lek cytotoksyczny, który należy do grupy tzw. antymetabolitów. Jego poznany mechanizm działania polega na kompetycyjnym hamowaniu enzymu – reduktazy dihydrofolianowej. Enzym ten bierze udział w szlaku metabolicznym kwasu foliowego i odpowiada za jego przemianę do aktywnej formy – tetrahydrofolianu. Cząsteczka ta jest niezbędna m.in. w procesie syntezy DNA, dlatego metotreksat jest wykorzystany przy leczeniu nowotworów układów, gdzie komórki mają tendencję do szybkiego wzrostu – w szpiku kostnym, jelitach czy pęcherzu moczowym. Metotreksat jest stosowany w leczeniu nowotworów złośliwych i ostrych białaczek. 

Metotreksat wykazuje też działanie immunosupresyjne – nie do końca zbadane i wyjaśnione, jednak na tyle skuteczne, że lek ten z powodzeniem jest stosowany w leczeniu reumatoidalnego zapalenia stawów (RZS) lub ciężkich postaci łuszczycy. 

Metotreksat – zastosowanie  

Metotreksat w leczeniu chorób autoimmunologicznych 

Metotreksat w postaci tabletek lub iniekcji (zastrzyków) podskórnych jest podawany raz w tygodniu, zawsze tego samego dnia lub w schemacie potrójnej dawki w 12-godzinnych odstępach. Należy ściśle przestrzegać schematu stosowania, ponieważ niewłaściwe zażywanie leku zagraża zdrowiu, a nawet życiu. Znany jest przypadek, w którym w wyniku błędnego przyjmowania leku raz dziennie przez ok. dwa tygodnie pacjentka zmarła. Dlatego w razie wszelkich wątpliwości co do stosowania należy skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą. 

Metotreksat w leczeniu nowotworów 

Lek jest podawany w postaci wlewu dożylnego, a leczenie z wykorzystaniem tabletek jest terapią uzupełniającą. Częstość podawania jest ustalana indywidualnie według przyjętego schematu leczenia onkologicznego. Metotreksat stosuje się w monoterapii (jako jedyny lek przeciwnowtworowy) lub w połączeniu z innymi cytostatykami, a także hormonami, radioterapią i zabiegami chirurgicznymi.  Oprócz ścisłego przestrzegania schematu stosowania bardzo ważne jest również podanie w odpowiednim odstępie czasu od zastosowania leku (np. następnego dnia) kwasu foliowego lub folianu wapnia. Preparaty te chronią zdrowe komórki przed cytotoksycznym działaniem metotreksatu. 

Metotreksat – przeciwwskazania 

Główne przeciwwskazania do stosowania metotreksatu to: 

• nadwrażliwość na substancję czynną, 
• ciężka niewydolność nerek lub wątroby, 
• niedobory odporności, 
• ciężkie zakażenia, np. gruźlica, HIV, 
• alkoholizm, 
• ciąża i karmienie piersią. 

Należy pamiętać, że za każdym razem przed rozpoczęciem stosowania leku lekarz indywidualnie porównuje przeciwwskazania i ryzyko zdrowotne z korzyściami wynikającymi z zażywaniem leku przez pacjenta. 

Metotreksat – skutki uboczne 

Wcześnie rozpoznane działania niepożądane są w większości odwracalne. Z reguły ich pojawienie wiąże się z dużymi dawkami metotreksatu podczas chemioterapii, rzadziej występują przy stosowaniu mniejszych dawek w chorobach autoimmunologicznych.  

Najczęstsze skutki uboczne to: 

• zmniejszona odporność na zakażenia, 
• leukopenia, niedokrwistość, 
• nudności, wymioty, biegunka, jadłowstręt, 
• bóle i zawroty głowy, senność, 
• nieostre widzenie, 
• zapalenie naczyń krwionośnych, skłonności do krwawień, 
• wysypka, świąd skóry. 

O wszystkich niepokojących objawach, nawet pozornie niezwiązanych ze stosowaniem leku, należy poinformować lekarza. 

Metotreksat – środki ostrożności 

Podczas stosowania metotreksatu należy mieć na uwadze poniższe sytuacje: 

• możliwość uaktywnienia przewlekłych zakażeń, np. gruźlicy, półpaśca, zapalenia wątroby typu B lub C; 
• odwodnienie organizmu, np. w wyniku ostrej / przewlekłej biegunki lub wymiotów, może prowadzić do zwiększenia stężenia metotreksatu we krwi i spowodować jego działanie toksyczne; 
• możliwe jest zaostrzenie zmian łuszczycowych pod wpływem działania światła UV; 
• zapalenie błony śluzowej jamy ustnej jest ważnym objawem toksycznego działania na układ pokarmowy i niekiedy stanowi wskazanie do konieczności przerwania leczenia; 
• stosowanie w szczególnie wrażliwych grupach – u dzieci i osób starszych, z chorobami przewlekłymi, może szczególnie zwiększać ryzyko toksyczności; 
• ze względu na działanie genotoksyczne należy stosować skuteczną metodę antykoncepcji, zarówno w trakcie, jak i przez co najmniej 6 miesięcy po zakończeniu terapii; 
• wystąpienie kaszlu i/lub duszności może wiązać się z tzw. postacią płucną reumatoidalnego zapalenia stawów; 
• lek może osłabiać odpowiedź układu odpornościowego (np. poszczepienną) i wpływać na wyniki badań immunologicznych; 
• skuteczność leku może być zmniejszona w wyniku reakcji z metyloksantynami znajdującymi się w napojach zawierających teofilinę i kofeinę (kawa, czarna herbata), dlatego należy unikać nadmiernego spożywania takich napojów; 
• w istotne interakcje wchodzą m.in. leki uspokajające, antykoncepcyjne, niektóre antybiotyki; 
• skuteczność leczenia mogą zmniejszyć preparaty wielowitaminowe ze względu na zawartość kwasu foliowego. 

Alkohol nasila toksyczne działanie metotreksatu. 

Metotreksat, mimo wielu potencjalnych działań niepożądanych i wymogu ścisłego przestrzegania schematu dawkowania, wykazuje wiele korzyści jako lek przeciwnowotworowy i immunosupresyjny. Niekiedy jest wręcz środkiem ratującym życie. Przy pełnej współpracy pacjenta z lekarzem stosunek korzyści do ryzyka działań niepożądanych jest zdecydowanie warty podjęcia leczenia metotreksatem. 

Przeczytaj również:
Czym jest i jak działa zolpidem?