Teratogeny. Na co musi uważać kobieta w ciąży?

Czym są teratogeny? 

Teratogeny to czynniki lub substancje, które mogą powodować wady wrodzone u rozwijającego się płodu, jeśli matka miała z nimi kontakt w czasie ciąży.  

Teratogeny są szczególnie niebezpieczne w pierwszym trymestrze ciąży, kiedy to rozwijające się narządy są najbardziej podatne na uszkodzenia. 

To, jak dany teratogen wpływa na zdrowie dziecka, w dużej mierze zależy od stadium jego rozwoju. Jeżeli do ekspozycji na czynniki teratogenne dochodzi w późniejszym etapie ciąży, najczęściej pojawiają się drobniejsze zmiany w organizmie, czyli np. nieprawidłowy rozwój małżowin usznych. W tym okresie może dojść również do tzw. zaburzeń czynnościowych, do których zaliczamy opóźnienie umysłowe.  

Dla rozwoju mózgu kluczowy jest okres między 3. a 16. tygodniem ciąży. Jednak mózg rozwija się i rośnie aż do porodu, dlatego pewne zaburzenia i uszkodzenia mogą wystąpić również w późniejszych etapach ciąży. 

To, w jakim stopniu może dojść do uszkodzenia płodu, zależy również od: 

• typu substancji, leku lub toksyny, 
• czasu narażenia na dany czynnik, 
• ilości przyjętej substancji lub promieniowania, 
• dodatkowych uwarunkowań genetycznych. 

Teratogeny – przykłady 

Jednym z najlepiej poznanych teratogenów jest nikotyna zawarta w papierosach. Zwęża ona naczynia krwionośne w macicy, co prowadzi do obniżenia przepływu krwi. Wówczas płód nie otrzymuje wystarczającej ilości tlenu i składników odżywczych. Palenie tytoniu może prowadzić do IUGR, czyli wewnątrzmacicznego zahamowania wzrostu płodu. Może dojść również do przedwczesnego porodu.  

Kolejnym istotnym czynnikiem teratogennym jest alkohol. Picie nawet niewielkich ilości alkoholu w ciąży wiąże się z ryzykiem wystąpienia FAS (fetal alcohol syndrome) – alkoholowego zespołu płodowego. Obejmuje on m.in. charakterystyczne zmiany w wyglądzie twarzy, zahamowanie wzrostu przed i po urodzeniu, opóźnienie umysłowe. 

Niektóre powszechnie stosowane leki również mają działanie teratogenne. Warfaryna, która zapobiega występowaniu zakrzepicy, przechodzi przez łożysko i może prowadzić do powstawania krwotoków u płodu. Na późniejszym etapie ciąży może powodować małogłowie, zanik nerwu wzrokowego lub niedorozwój umysłowy. Do bezpiecznych leków z tej grupy należy heparyna, która stosowana jest u ciężarnych wymagających terapii przeciwzakrzepowej. 

ACE-inhibitory (np. ramipryl, perindopryl, kaptopryl) to leki często stosowane w leczeniu m.in. nadciśnienia tętniczego. Nie przepisuje się ich kobietom w ciąży, ponieważ mogą powodować małowodzie, zaburzenia funkcji nerek, IUGR, a nawet prowadzić do śmierci płodu. 

Do innych leków mających działanie teratogenne należą m.in. 

• niektóre antybiotyki (szczególnie tetracykliny), 
• metotreksat,  
• leki psychotropowe,  
• antykoncepcja hormonalna,  
• talidomid, 
• niektóre leki stosowane w chorobach tarczycy,  
• leki przeciwdrgawkowe.  

Jeśli stosujesz któryś z powyższych leków i jesteś w ciąży, zgłoś się do lekarza. Warto kwestie przewlekłego leczenia omówić jeszcze na etapie planowania ciąży.

W czasie ciąży nie stosuj też preparatów zawierających kwas retinowy (witaminę A). Nawet niewielka ilość tej substancji ma działanie teratogenne i może prowadzić do wczesnego poronienia lub wystąpienia wad wrodzonych. Bezpiecznym, roślinnym zamiennikiem retinoidów jest bakuchiol.

Do teratogennych środowiskowych czynników chemicznych należą np. związki rtęci i ołów. Według badań zaburzenia spowodowane związkami rtęci występowały u dzieci, których matki spożywały skażone ryby i owoce morza. 

Innymi czynnikami potencjalnie szkodliwymi dla zarodka i płodu są niektóre infekcje.  

Zakażenie w trakcie ciąży wirusem:  

• różyczki, może wiązać się z powstaniem u dziecka wad, takich jak zaćma, jaskra wrodzona, ślepota czy głuchota; 
• cytomegalowirusem (CMV) może spowodować wewnątrzmaciczne zahamowanie wzrostu u płodu lub nawet poronienie;  
• opryszczki (HSV) może spowodować przedwczesny poród, małogłowie, a także niedorozwój umysłowy u dziecka;  
• ospy wietrznej może prowadzić do zaniku mięśni i upośledzenia umysłowego; 
• HIV może powodować zakażenie płodu, co może prowadzić do niskiej masy urodzeniowej dziecka, małogłowia oraz wad czaszki. 

Duże zagrożenie stanowi toksoplazmoza. Do zakażenia tą chorobą dochodzi poprzez spożycie surowego mięsa zawierającego cysty tego pasożyta lub w przypadku bliskiego kontaktu ze zwierzętami, głównie kotami. Bliski kontakt z ziemią również może prowadzić do zakażenia, które przede wszystkim grozi wystąpieniem upośledzenia umysłowego u dziecka.  

Znane są również czynniki teratogenne pochodzenia matczynego. Źle kontrolowana cukrzyca u kobiet w ciąży może prowadzić do makrosomii, czyli dużej masy płodu. Ponadto mogą wystąpić wady kręgosłupa, wady serca i nieprawidłowa budowa kończyn. U kobiet chorujących na fenyloketonurię, aminokwas fenyloalanina działa jak teratogen. Jeżeli chora kobieta nie stosuje odpowiedniej diety, może to prowadzić do małogłowia, wad serca, upośledzenia umysłowego i IUGR u płodu. 

Jak unikać teratogenów? 

Na występowanie części teratogenów nie mamy wpływu. Istnieją jednak podstawowe zasady, których możemy się trzymać, aby uniknąć ekspozycji na te najbardziej nam zagrażające. 

• Nie pij alkoholu. 
• Nie pal papierosów i nie przebywaj w otoczeniu osób palących. 
• Nie przyjmuj żadnych leków lub suplementów bez konsultacji z lekarzem. 
• Kontroluj cukrzycę przed zajściem w ciążę oraz w jej trakcie. 
• Szczep się regularnie przed zajściem w ciążę – zgodnie z zaleceniami lekarza. 

Przeczytaj również:
Ranking witamin dla kobiet w ciąży. Które wybrać?