Choroby endokrynologiczne – czym są?
Układ endokrynny wydziela hormony – chemiczne przekaźniki, które umożliwiają komunikację między komórkami w organizmie. Dzięki niemu homeostaza, czyli proces zapewniający utrzymanie optymalnych warunków wewnętrznych organizmu, podlega kontroli. Hormony są przekaźnikami, których rola polega na regulowaniu pracy tkanek znajdujących się w ich pobliżu, ale także oddalonych od miejsca wydzielania. Niektóre z nich mają wpływ na wszystkie układy organizmu. Gruczołami tworzącymi układ dokrewny są:
- tarczyca i przytarczyce,
- przysadka mózgowa i podwzgórze,
- nadnercza,
- trzustka,
- jajniki,
- jądra.
Choroby hormonalne odnoszą się do sytuacji, w której zaburzone zostaje wydzielanie hormonów. Szczególną rolę odgrywają hormony produkowane przez komórki przedniego płata przysadki mózgowej i podwzgórze. Są to tzw. hormony tropowe, a ich zadaniem jest regulacja wydzielania innych hormonów.
W odniesieniu do układu dokrewnego mówi się o dwóch podstawowych rodzajach chorób endokrynologicznych:
- niedoczynności – organizm wydziela dużo hormonów tropowych, ponieważ próbuje pobudzić nieaktywny gruczoł do pracy,
- nadczynności – ilość hormonów tropowych we krwi spada w wyniku próby zahamowania działania nadaktywnego gruczołu.
Regulacja wydzielania hormonów jest oparta na mechanizmie sprzężenia zwrotnego. Przysadka wydziela hormony tropowe, które pobudzają do pracy np. jajniki. Te z kolei wydzielają hormony, które działają na tkanki i organy docelowe. Informacje o wydzielaniu hormonów przez jajniki otrzymuje także przysadka, która wówczas hamuje wydzielanie hormonów tropowych pobudzających je do pracy.
Choroby hormonalne są związane nie tylko z układem dokrewnym, ale wpływają również np. na ciśnienie krwi, oddychanie, wzrost, funkcje rozrodcze czy metabolizm.
Jakie są przyczyny chorób endokrynologicznych?
Choroby endokrynologiczne mają różnorodną etiologię. Przyczynami ich występowania mogą być m.in.:
- uwarunkowania genetyczne,
- działanie niektórych leków,
- choroby nowotworowe,
- przebyte urazy,
- zaburzenia rozwojowe gruczołów,
- choroby zapalne, naciekowe przysadki, podwzgórza,
- niedobór jodu,
- bakterie,
- grzyby,
- leczenie immunomodulujące,
- zapalenie wirusowe górnych dróg oddechowych,
- zaburzenia naczyniopochodne.
Do czynników środowiskowych sprzyjających wystąpieniu chorób hormonalnych zalicza się m.in. tryb życia, palenie tytoniu, stres oraz zanieczyszczenia.
Choroby endokrynologiczne – rodzaje
Podstawowy podział chorób endokrynologicznych uwzględnia rodzaj gruczołu dokrewnego, którego dotyczy nieprawidłowe funkcjonowanie.
Choroby tarczycy i przytarczyc
Tarczyca jest organem, który reguluje metabolizm, wytwarza ciepło, a także wpływa na kondycję kośćca. Choroby endokrynologiczne z nią związane to przede wszystkim:
- Niedoczynność tarczycy – polega na wytwarzaniu zbyt małej ilości hormonów tarczycowych w stosunku do potrzeb organizmu.
- Nadczynność tarczycy – dochodzi do niej w przypadku nadreaktywnego gruczołu, który wytwarza ilość hormonów przewyższającą zapotrzebowanie organizmu.
- Zapalenie tarczycy – wywołują je bakterie, grzyby, udar czy działanie leków. Może także wystąpić po porodzie albo pojawić się w wyniku skłonności genetycznych. Może mieć przebieg ostry, podostry bądź charakter przewlekły, np. choroba Hashimoto, wole Riedla.
- Rak tarczycy – choroby nowotworowe tarczycy mają różne tempo wzrostu i stopień agresywności. Zaliczamy tutaj np. nowotwór brodawkowaty, pęcherzykowy, rdzeniasty,
Choroby nadnerczy
Nadnercza to parzysty narząd odgrywający istotną funkcję regulacyjną w organizmie. Są zbudowane z rdzenia i kory. Wydzielają hormony (aldosteron, kortyzon, adrenalinę, noradrenalinę, dehydroepiandrosteron) i są odpowiedzialne przede wszystkim za prawidłową gospodarkę wodno-elektrolitową organizmu. Przykładami chorób hormonalnych, które dotykają nadnerczy, są:
- Choroba Addisona – określana jako pierwotna niedoczynność kory nadnerczy. Polega na niedoborze hormonów przez nie wydzielanych, zwłaszcza kortyzolu, co jest wynikiem uszkodzenia nadnerczy w wyniku nieprawidłowej odpowiedzi autoimmunologicznej organizmu, chorób zakaźnych, nowotworów czy zaburzeń metabolicznych.
- Zespół Cushinga – jest chorobą, w wyniku której nadnercza wytwarzają zbyt dużą ilość glikokortykosteroidów. Jej przyczyną mogą być np. guzy nadnerczy, ale też stosowanie glokokortykosteroidów w dawkach przewyższających ich fizjologiczne wydzielanie.
- Guz chromochłonny – jest nowotworem, który może mieć charakter złośliwy. W wyniku choroby do organizmu jest uwalniana zbyt duża ilość katecholamin.
Choroby podwzgórza i przysadki
Do chorób hormonalnych zalicza się schorzenia związane z niewłaściwym funkcjonowaniem podwzgórza i przysadki. Wymienia się wśród nich m.in.:
- Niedoczynność przysadki – polega na zbyt małej ilości hormonów wydzielanych przez przysadkę (jednego lub kilku). Może powstać wskutek urazów, zmian zapalnych czy wrodzonych zaburzeń.
- Guzy przysadki – mogą mieć różny stopień inwazyjności i wielkość oraz dotyczyć zaburzeń wydzielania konkretnych hormonów, np. prolaktyny, kortykotropiny, gonadotropiny.
Choroby trzustki
Choroby hormonalne mogą być schorzeniami związanymi z funkcjami wydzielniczymi trzustki. Są nimi np.:
- Cukrzyca – związana z zaburzeniem wydzielania insuliny przez trzustkę lub powstaniem oporności na działanie tego hormonu.
- Rak trzustki – nowotwór złośliwy, który początkowo daje niespecyficzne objawy.
Choroby jajników
Jajniki to parzyste narządy, których hormonalna aktywność warunkuje kobiecą płeć. Wydzielają one m.in. estrogen, progesteron, relaksynę i androgeny. Najczęstszą chorobą endokrynologiczną wśród kobiet jest zespół policystycznych jajników, który jest schorzeniem związanym z wydzielaniem hormonów przez jajniki.
Choroby jąder
Jądra są parzystym gruczołem wydzielającym hormony warunkujące męską płeć, np. testosteron. Chorobą endokrynologiczną dotyczącą jąder jest hipogonadyzm, który jest niedoczynnością hormonalną jąder. Może być ona wynikiem urazów, nowotworów czy przewlekłego zatrucia przepukliny pachwinowej.
Choroby hormonalne stanowią bardzo zróżnicowaną grupę chorób, która może dawać skrajnie różne objawy, np. przyrost masy ciała lub jej znaczną utratę.
Choroby endokrynologiczne – objawy
Choroby tarczycy i przytarczyc
- Niedoczynność tarczycy – do jej objawów zaliczamy suchą skórę, senność, zaparcia, przyrost masy ciała, nietolerancję zimna, zaburzenia miesiączkowania i problemy z zajściem w ciążę.
- Nadczynność tarczycy – jej objawy to pobudzenie nerwowe, przyspieszona akcja serca, drżenie rąk, nietolerancja ciepła, wytrzeszcz oczu i spadek masy ciała.
- Zapalenie tarczycy – jego objawami są powiększenie tarczycy, promieniujący do uszu i żuchwy ból szyi oraz zaburzenia czynności tarczycy.
- Rak tarczycy – objawia się powiększeniem węzłów chłonnych na szyi, powiększeniem tarczycy bądź guzem, dusznością i chrypką.
Choroby nadnerczy
- Choroba Addisona – jej objawy to ciemnienie skóry, osłabienie, brak apetytu, chęć spożywania słonych pokarmów, chudnięcie i zła tolerancja wysiłku fizycznego.
- Zespół Cushinga – objawia się bólami i zawrotami głowy, chwiejnością emocjonalną, wielomoczem, zmianą rysów twarzy i sylwetki ciała, skłonnością do depresji, osłabieniem mięśni i złą tolerancją wysiłku fizycznego.
- Guz chromochłonny – jego charakterystyczne objawy to bóle głowy, pocenie się, kołatanie serca, uczucie niepokoju i rozszerzone źrenice.
Choroby podwzgórza i przysadki
- Niedoczynność przysadki – jej objawami są zasłabnięcia, obniżone libido, niedobór wzrostu i brak owłosienia płciowego.
- Guzy przysadki – w ich wyniku pojawiają się niedobór wzrostu, obniżone libido, zasłabnięcia i ubytki w polu widzenia.
Choroby trzustki
- Cukrzyca – jej objawy to zmęczenie, senność, napady głodu, częstomocz, zmiany skórne i wzmożone pragnienie.
- Rak trzustki – wskutek niego pojawiają się osłabienie, utrata masy ciała, świąd skóry, mdłości i wymioty oraz żółtaczka.
Choroby jajników
- Zespół policystycznych jajników – jego objawy to nadmierne owłosienie, trądzik, zaburzenia cyklu miesiączkowego i owulacji.
Choroby jąder
- Hipogonadyzm – do jego objawów zaliczamy bezpłodność, wysoki ton głosu i brak wzwodu.
Jak wygląda leczenie chorób hormonalnych?
Proces leczenia chorób endokrynologicznych jest zwykle skomplikowany i długotrwały. Niekiedy trwa całe życie. W przypadku niedoczynności, a więc zbyt małej ilości hormonów wytwarzanej przez określony gruczoł stosuje się terapię zastępczą. Polega ona na doustnym przyjmowaniu ściśle określonych dawek hormonów bądź dostarczaniu ich z pominięciem układu pokarmowego, np. przez wstrzyknięcia.
Leczenie nadczynności może mieć różny wymiar i jest uzależnione od przyczyny choroby, jej przebiegu, a także decyzji chorego. Może polegać na przyjmowaniu leków zmniejszających stężenie określonych hormonów, leczeniu jodem promieniotwórczym w przypadku nadczynności tarczycy bądź operacyjnym usunięciu całości albo części organu. W przypadku nowotworów stosuje się radioterapię i chemioterapię.
Czy choroby endokrynologiczne da się wyleczyć?
Niektóre choroby endokrynologiczne można całkowicie wyleczyć, np. podostre zapalenie tarczycy. Zwykle jednak leczenie chorób endokrynologicznych wymaga stałego wyrównywania pracy narządu, np. poprzez terapię substytucyjną.
Choroby endokrynologiczne (hormonalne) – profilaktyka
Istnieje szereg czynników, które sprzyjają rozwijaniu się chorób hormonalnych. Należą do nich m.in.
- niezdrowy styl życia,
- otyłość,
- zanieczyszczenie powietrza,
- palenie tytoniu,
- stres,
- niezdrowa dieta.
Profilaktyka chorób hormonalnych polega na ograniczeniu powyższych czynników sprzyjających wystąpieniu choroby, a także na regularnym wykonywaniu badań poziomu hormonów, zwłaszcza gdy pojawiają się jakiekolwiek objawy sygnalizujące trwający proces chorobowy. Regularnym badaniom powinny poddawać się również osoby, u których prawdopodobieństwo wystąpienia zaburzeń gospodarki hormonalnej ma podłoże genetyczne.
Źródła:
- O’Neil R., Murphy R., Endokrynologia, Wrocław, 2019.
- Kuliczkowska- Płaksej, Niedoczynność tarczycy i zapalenia tarczycy, www.umed.wroc.pl [dostęp 19-03-2021].
- Zeitler S.P, Travers S. H., Nadeau K., Barker J., Kelsey M. M., Kappy M. S., Choroby endokrynologiczne [w:] Pediatria. Podręcznik do Państwowego Egzaminu Lekarskiego i Państwowego Egzaminu Specjalizacyjnego, Warszawa, 2015.
