Zaburzenie psychiczne czy choroba?
Terminy choroba psychiczna i zaburzenie psychiczne stosowane są zamiennie. Coraz częściej jednak określenie choroba psychiczna bywa postrzegane jako politycznie niepoprawne oraz przyczyniające się do stygmatyzacji i etykietowania osób nią dotkniętych. Z tego względu odchodzi się od korzystania z tego sformułowania na rzecz pozbawionego negatywnych konotacji pojęcia zaburzenie psychiczne.
Czym są zaburzenia psychiczne?
Zaburzenia psychiczne są chorobą całego organizmu. Stanowią ogół zaburzeń czynności psychicznych i zachowania, które są przedmiotem zainteresowania (diagnostyka, leczenie, profilaktyka, badania etiologii i patogenezy) psychiatrii klinicznej. Definiuje się je jako wzorce lub zespoły zachowań, sposobów myślenia, czucia, postrzegania oraz innych czynności umysłowych i relacji z innymi ludźmi, będące źródłem cierpienia lub utrudnień w indywidualnym funkcjonowaniu dotkniętej nimi osoby.
Objawy zaburzeń psychicznych
Jakie symptomy dają zaburzenia psychiczne? Objawy różnią się w zależności od jednostki chorobowej. Mogą przyjmować różne formy, przy czym wszystkie wpływają na codzienne funkcjonowanie człowieka oraz wywołują dyskomfort i cierpienie.
- Zaburzenia świadomości, kontaktu, orientacji.
- Zaburzenia sprawności intelektualnej.
- Zaburzenia poznawcze (uwagi, pamięci, spostrzegania, myślenia, porozumiewania się).
- Zaburzenia myślenia (zdezorganizowany tok myślenia, rozkojarzenie, gonitwa myśli).
- Zaburzenia czynności motywacyjnych (zmniejszenie lub zwiększenie napędu psychoruchowego).
- Zaburzenia aktywności ruchowej (spowolnienie ruchowe, pobudzenie ruchowe, osłupienie, ruchy mimowolne, stereotypie).
- Zaburzenia aktywności impulsywnej (impulsywność podwyższona, zmniejszona, emocjonalna lub popędowa; zaburzenia łaknienia i popędu płciowego; natręctwa; działania nawykowe).
- Zaburzenia uczuciowości, czyli doświadczanie stanów emocjonalnych nieadekwatnych do rzeczywistości, takich jak obniżenie nastroju, podwyższenie nastroju, lęk uogólniony, dysforia, zobojętnienie uczuciowe, spłycenie uczuciowe, zubożenie uczuciowe, lepkość uczuciowa, labilność uczuciowa.
- Urojenia, czyli fałszywe sądy, które chory z całą pewnością uważa za prawdziwe. Wyróżniamy urojenia oddziaływania, wpływu, owładnięcia, spostrzeżenia urojeniowe.
- Omamy, czyli spostrzeżenia powstające w psychice mimo braku obiektywnie istniejącego przedmiotu. Wyróżniamy omamy słuchowe, wzrokowe, czuciowe, smakowe, węchowe.
- Wycofywanie się. Chory ogranicza interakcje społeczne, izoluje się, niechętnie wychodzi z domu, zaniedbuje swoje codzienne obowiązki, traci zainteresowanie światem zewnętrznym i sprawami bliskich.
Podział zaburzeń psychicznych według klasyfikacji ICD-10
- Zaburzenia psychiczne organiczne, włącznie z zespołami objawowymi, np. otępienie w chorobie Alzheimera lub otępienie naczyniowe.
- Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem substancji psychoaktywnych, np. spowodowane używaniem alkoholu, substancji uspokajających i nasennych, tytoniu, substancji psychoaktywnych.
- Schizofrenia, zaburzenia typu schizofrenii (schizotypowe) i urojeniowe, np. schizofrenia lub zaburzenia schizotypowe.
- Zaburzenia nastroju (afektywne), np. epizod maniakalny, epizod depresyjny, zaburzenia afektywne dwubiegunowe.
- Zaburzenia nerwicowe, związane ze stresem i pod postacią somatyczną, np. zaburzenia lękowe w postaci fobii, zaburzenia obsesyjno-kompulsywne.
- Zespoły behawioralne związane z zaburzeniami fizjologicznymi i czynnikami fizycznymi, np. zaburzenia odżywiania, nieorganiczne zaburzenia snu.
- Zaburzenia osobowości i zachowania dorosłych, np. specyficzne zaburzenia osobowości, zaburzenia nawyków i popędów, zaburzenia identyfikacji płciowej, zaburzenia preferencji seksualnych.
- Upośledzenie umysłowe.
- Zaburzenia rozwoju psychicznego (psychologicznego), np. specyficzne zaburzenia rozwoju mowy i języka, specyficzne zaburzenia rozwoju umiejętności szkolnych, całościowe zaburzenia rozwojowe.
- Zaburzenia zachowania i emocji rozpoczynające się zwykle w dzieciństwie i w wieku młodzieńczym, np. zaburzenia hiperkinetyczne, zaburzenia zachowania, tiki.
- Nieokreślone zaburzenia psychicznego.
Rodzaje zaburzeń psychicznych
W ostatnich latach coraz więcej osób cierpi na zaburzenia psychiczne. Jako najczęstsze wskazuje się zaburzenia nastroju, zaburzenia nerwicowe i zaburzenia osobowości. Z kolei najpoważniejszym i najcięższym zaburzeniem psychicznym pozostaje schizofrenia.
Otępienie
Otępieniem nazywamy zespół objawów powstałych na skutek uszkodzenia i dysfunkcji mózgu, zwykle o charakterze przewlekłym lub postępującym. Choroba zaburza pamięć, myślenie, orientację, funkcje językowe, zdolność uczenia się i przyswajania nowych informacji oraz umiejętność podejmowania decyzji. Wpływa również na utratę kontroli emocjonalnej. Świadomość pozostaje niezaburzona. Otępienie wywołuje istotne ograniczenie funkcji intelektualnych. Najczęstszą przyczyną otępienia jest choroba Alzheimera.
Zaburzenia schizofreniczne
Schizofrenia to jedno z najpoważniejszych zaburzeń psychicznych. Wpływa na zdolność krytycznego myślenia, postrzeganie rzeczywistości, wyrażanie emocji, podejmowanie decyzji oraz relacje z innymi. Cierpi na nią około 1% populacji. W równym stopniu dotyka mężczyzn i kobiet. Pojawienie się pierwszego epizodu choroby przypada najczęściej na drugą lub trzecią dekadę życia. Zaburzenie może pojawić się nagle lub rozwijać powoli. Pomimo istnienia nawrotów u wielu osób obserwuje się stopniową poprawę stanu psychicznego i funkcjonowania. Wśród głównych przyczyn schizofrenii wymienia się:
- uwarunkowania genetyczne,
- uwarunkowania społeczne,
- zmiany neurochemiczne,
- zmiany neuroanatomiczne.
W przebiegu schizofrenii dochodzi do zaburzenia wielu funkcji psychicznych. Okres objawów zwiastunowych może trwać kilka lat. Polega na niepokojących zmianach zachodzących w dotychczasowym zachowaniu i samopoczuciu człowieka, takich jak wycofywanie się z kontaktów społecznych, utrata zainteresowań, napięcie i drażliwość, problemy z koncentracją, zaburzenia snu i apetytu. Ponadto chory może doświadczać objawów pozytywnych, czyli wytwórczych (omamy, urojenia, pobudzenie ruchowe lub zastyganie w bezruchu) lub objawów negatywnych, czyli ubytkowych (dezorganizacja mowy i zachowań, zubożenie wypowiedzi, spłycenie afektu, osłabienie woli i motywacji, społeczne wycofanie się).
Zaburzenia nastroju (zaburzenia afektywne)
Zaburzenia nastroju należą do jednych z najczęściej występujących zaburzeń psychicznych. Cierpi na nie około 15% populacji. Zaburzenia afektywne charakteryzują się patologicznymi zmianami nastroju, napędu psychoruchowego, emocji i ośrodkowej regulacji rytmów biologicznych. Przyczyny zaburzeń afektywnych są wieloczynnikowe:
- genetyczne,
- neurochemiczne,
- biologiczne,
- psychologiczne,
- społeczne.
Depresja
O depresji mówimy, gdy długotrwałemu, stale utrzymującemu się przygnębieniu towarzyszy obniżenie zdolności przeżywania przyjemności, negatywny wzorzec myślenia (pesymizm), obniżenie aktywności życiowej, zaburzenie życia popędowego i czynności wegetatywnych. Najczęstszymi objawami depresji są:
- odczuwanie przejmującego smutku i lęku,
- obniżenie energii witalnej i napędu psychoruchowego,
- zwiększona męczliwość,
- utrata zainteresowań,
- poczucie winy,
- zaburzenia snu i łaknienia.
Zaburzenie afektywne dwubiegunowe (CHAD)
Zaburzenie afektywne dwubiegunowe charakteryzuje się naprzemiennym występowaniem epizodów chorobowych z wyraźnie zaznaczonym zaburzeniem nastroju: okresu manii i depresji. Okresy chorobowe przeważnie rozdzielone są okresami zdrowia.
- Epizod manii cechuje znaczące podwyższenie nastroju, drażliwość, poczucie wszechmocy, wzmożenie aktywności fizycznej i rozmowności, zmniejszenie potrzeby snu (chory śpi zaledwie kilka godzin na dobę i nie odczuwa zmęczenia), skłonność do podejmowania lekkomyślnych i ryzykowanych zachowań, wzmożona energia seksualna.
- Epizod depresji stanowi odwrotność manii. Następuje w nim: obniżenie nastroju, zmniejszenie zainteresowania odczuwaniem przyjemności, spadek aktywności psychoruchowej, poczucie zniechęcenie, wzmożona męczliwość, zaburzenia snu i łaknienia, spadek libido, problemy z koncentracją uwagi.
Zaburzenia nerwicowe
Zaburzenia nerwicowe przyjmują zróżnicowaną postać kliniczną. Należą do nich zaburzenia lękowe i zaburzenia obsesyjno-kompulsywne. Wśród głównych przyczyn wystąpienia zaburzeń nerwicowych wymienia się uwarunkowania organiczne lub zakłócenia funkcji psychicznych (emocjonalnych i poznawczych).
Zaburzenia lękowe
Lęk jest podświadomą, nieobiektywną i trudną do zwerbalizowania obawą. Osoba doświadczająca lęku stara się unikać sytuacji lub przedmiotów stanowiących jego źródło. Odczuwa zagrożenie, bezradność, napięcie, zakłopotanie, wewnętrzny niepokój, drażliwość, przyspieszone bicie serca, ból brzucha, trudności z pamięcią i koncentracją uwagi.
Fobia jest trwałym i nieracjonalnym lękiem występującym w określonych sytuacjach, np. podczas kontaktu z konkretnym przedmiotem, osobą, zjawiskiem lub zwierzęciem.
Wśród powszechnie spotykanych postaci lęku wymienia się:
- agorafobię (lęk przed otwartą przestrzenią),
- klaustrofobię (lęk przed zamkniętymi pomieszczeniami),
- hafefobię (lęk przed dotknięciem),
- arachnofobię (lęk przed pająkami),
- akrofobię (lęk przed wysokością),
- fobię społeczną.
Zaburzenia obsesyjno-kompulsywne
Myśli i czynności kompulsywne stanowią źródło cierpienia i dyskomfortu, pochłaniają dużo czasu i zakłócają codzienne funkcjonowanie osoby, która ich doświadcza. Zaburzenia obsesyjno-kompulsywne przyjmują postać obsesji i kompulsji.
- Obsesje to nawracające i uporczywe myśli lub impulsy. Pojawiają się w sposób stereotypowy i nawracający. Prowadzą do wzrostu lęku i cierpienia.
- Kompulsje są zachowaniami stereotypowymi i wykonywanymi według pewnych reguł lub rytuałów. Stanowią reakcję na obsesję. Występują pod postacią powtarzanych celowo czynności przymusowych (np. mycie rąk) lub aktów psychicznych (np. modlenie się lub liczenie).
Zaburzenia osobowości
Pod pojęciem osobowości rozumie się zbiór cech, predyspozycji i sposobów zachowania typowych dla danego człowieka. Osobowość zaczyna kształtować się w dzieciństwie, a kończy we wczesnej dorosłości. Gdy proces ten ulegnie zakłóceniu, wówczas mogą rozwinąć się zaburzenia osobowości. Głównymi przyczynami powstania zaburzeń osobowości są predyspozycje genetyczne i wpływ otoczenia. Wyróżnia się następujące typy zaburzeń osobowości:
- Osobowość paranoiczna, którą charakteryzuje nieufność, bezzasadna podejrzliwość, skłonność do przypisywania innym ludziom wrogich zamiarów, podwyższona czujność i gotowość do ataku oraz postrzeganie siebie jako człowieka bez skazy.
- Osobowość schizoidalna, którą charakteryzuje obojętność na otoczenie oraz trudność z wchodzeniem w relacje interpersonalne.
- Osobowość schizotypowa, którą cechuje ekscentryczność oraz skłonność do dziwacznych przekonań lub magicznego myślenia.
- Osobowość borderline, którą cechuje niestabilność i intensywność relacji interpersonalnych, skłonność do samookaleczeń i wyniszczających działań (np. nawiązywanie niebezpiecznych związków seksualnych, nadużywanie alkoholu), uczucie chronicznej pustki oraz lęk przed wyimaginowanym porzuceniem.
- Osobowość narcystyczna, którą charakteryzuje nadmierne poczucie własnej wartości, potrzeba bycia adorowanym, brak empatii oraz skłonność do wykorzystywania innych ludzi do własnych celów.
- Osobowość histrioniczna, którą cechuje dążenie do pozostawania w centrum uwagi, teatralność zachowania, nadmierne skoncentrowanie na atrakcyjności fizycznej.
- Osobowość antyspołeczna, którą charakteryzuje brak poczucia winy i poszanowania praw innych ludzi, skłonność do notorycznego oszukiwania, działanie pod wpływem impulsów oraz wchodzenie w bójki i konflikty z prawem.
- Osobowość unikająca, którą cechuje skłonność do odwracania się od wszystkiego i wszystkich, poczucie bycia gorszym i mniej kompetentnym oraz nadwrażliwość na negatywną ocenę.
- Osobowość zależna, którą charakteryzuje nadmierna potrzeba pozostawania pod czyjąś opieką i problem z podejmowaniem decyzji, ekstremalna uległość i stałe poddawanie się woli innych ludzi.
- Osobowość obsesyjno-kompulsywna, którą cechuje nadmierny perfekcjonizm i skrupulatność oraz zaabsorbowanie detalami, porządkiem i przestrzeganiem reguł.
Leczenie zaburzeń psychicznych
W leczeniu zaburzeń psychicznych łączy się różne formy pomocy:
- farmakoterapię,
- psychoterapię,
- działania psychoedukacyjne,
- interwencje środowiskowe.
Leczenie może być realizowane w ramach podstawowej i psychiatrycznej opieki zdrowotnej w formie pomocy doraźnej, ambulatoryjnej, dziennej, szpitalnej, środowiskowej lub w domach pomocy społecznej. Leczeniem zajmuje się psychiatra, często przy wsparciu psychologa lub psychoterapeuty. Leczenie przeważnie jest długotrwałe, a wybór formy pomocy zależy od rodzaju choroby, np. schizofrenia lub głęboka depresja wymagają zastosowania farmakoterapii, z kolei zaburzenia nerwicowe leczy się przede wszystkim psychoterapią. Należy podkreślić, że w terapii zaburzeń psychicznych istotną rolę odgrywa wsparcie rodziny i bliskich osób.
Profilaktyka zaburzeń psychicznych
Profilaktyka zaburzeń psychicznych jest tak samo ważna, jak ich leczenie. Ma na celu obniżenie prawdopodobieństwa wystąpienia schorzenia poprzez redukcję zagrożeń, przeciwdziałanie czynnikom ryzyka oraz wzmacnianie zasobów. Kondycja zdrowia psychicznego zależy od wielu czynników, takich jak tempo życia, podatność na stres, warunki ekonomiczne lub sytuacja rodzinna i zawodowa. Nie wszystkim zaburzeniom psychicznym można zapobiec, jednak wczesne wykrycie i rozpoczęcie leczenia pozwala na w miarę stabilne funkcjonowanie w społeczeństwie. Znajomość i przestrzeganie poniższych zasad może pomóc zadbać o zdrowie psychiczne:
- Zachowanie właściwych proporcji pomiędzy życiem zawodowym, rodzinnym i towarzyskim.
- Systematyczna aktywność fizyczna.
- Zdrowa dieta (regularne spożywanie pełnowartościowych posiłków i nawadnianie organizmu).
- Zdrowy sen, trwający nieprzerwanie 6-8 godzin.
- Czas na relaks i odpoczynek.
- Rozwijanie kompetencji emocjonalno-społecznych, w tym umiejętności radzenia sobie ze stresem.
- Kształtowanie kompetencji komunikacyjnych (np. asertywności), które pomagają postępować w relacjach międzyludzkich.
Pamiętaj! Każdemu może przytrafić się gorszy nastrój. Jeśli jednak niepokojące objawy utrzymują się zbyt długo i wpływają na codzienne funkcjonowanie, to należy skorzystać z porady specjalisty. Im wcześniej rozpocznie się leczenie, tym lepsze będą rokowania oraz szybciej nastąpi powrót do zdrowia.
Źródła:
- Pużyński S., Choroba psychiczna – problemy z definicją oraz miejscem w diagnostyce i regulacjach prawnych, „Psychiatria Polska” 2007, tom XLI, numer 3.
- Zaburzenia psychiczne, https://pl.wikipedia.org/wiki/Zaburzenia_psychiczne, [dostęp: 28.03.2021 r.].
- Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10, Tom 1, wydanie 2008.
- Czabała J., Podstawowe zaburzenia psychiczne, w: Psychologia. Podręcznik akademicki, tom 3, GWP, Gdańsk 2007.
- Landowski J., Zespoły depresyjne, w: Psychiatria. Repetytorium, Bilikiewicz A., Landowski J., Radziwiłłowicz P. (red.), Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2003.
