Składniki w kosmetykach – jakie są, jakie wybierać, a jakie unikać? 

Składniki w kosmetykach – jak zbudowany jest kosmetyk? 

Według Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 30 listopada 2009 roku produkt kosmetyczny oznacza „każdą substancję lub mieszaninę przeznaczoną do kontaktu z zewnętrznymi częściami ciała ludzkiego (naskórkiem, owłosieniem, paznokciami, wargami oraz zewnętrznymi narządami płciowymi) lub z zębami oraz błonami śluzowymi jamy ustnej, którego wyłącznym lub głównym celem jest utrzymanie ich w czystości, perfumowanie, zmiana wyglądu, ochrona, utrzymywanie w dobrej kondycji lub korygowanie zapachu ciała.” 

Kosmetyki są używane do pielęgnacji skóry, zarówno twarzy, jak i ciała. Wykazują działanie głównie ochronne, oczyszczające oraz upiększające.  

Z chemicznego punktu widzenia kosmetyk to mieszanina substancji o charakterze kosmetycznym, które mają określoną trwałość oraz formę fizykochemiczną. Forma kosmetyku jest dostosowana zarówno do składu, jak i przeznaczenia danego produktu. Producenci często kierują się także upodobaniami swoich klientów. Na rynku dostępne są kosmetyki w formie stałej, płynnej i półpłynnej. Najpopularniejsze są kremy, balsamy i toniki.  

Aby powstał kosmetyk, musi on zawierać pewne części składowe, które nadadzą mu trwałość oraz formę. Są to składniki: 

• bazowe, 
• stabilizujące, 
• czynne, 
• pomocnicze. 

Składniki kosmetyków są produkowane przez firmy chemiczne lub biochemiczne i muszą spełniać odpowiednie normy.  

Kosmetyki mogą zawierać w swoim składzie składniki naturalne, syntetyczne lub mieszaninę tych dwóch rodzajów.  

Jakie funkcje pełnią poszczególne składniki kosmetyków? 

Składniki bazowe 

Jest to podstawa każdego kosmetyku. Składnikiem bazowym może być woda, etanol, parafina, wazelina, gliceryna i glikol propylenowy. Zadaniem składników bazowych jest uzyskanie odpowiedniej formy fizykochemicznej kosmetyku oraz rozcieńczenie substancji czynnych. Odpowiednio dobrana substancja bazowa ułatwia nanoszenie kosmetyku na skórę gładką, jak i owłosioną.  

Najpopularniejszą substancją bazową jest woda. Woda jest najtańszym składnikiem występującym w kosmetykach. Do ich wykonania używana jest woda o odpowiedniej klasie czystości – nie może ona zawierać soli nieorganicznych oraz drobnoustrojów. Woda stosowana w kosmetykach ma ograniczoną datę ważności.  

Składnikami bazowymi są także substancje tłuszczowe, czyli składniki hydrofobowe. Mogą to być tłuszcze, oleje, estry kwasów tłuszczowych czy silikony. Te substancje tworzą także fazę olejową w emulsjach, np. w odżywkach do włosów. Emulsje po naniesieniu na skórę lub włosy chronią przed nadmiernym parowaniem wody z komórek. Tworzą warstwę okluzyjną, dzięki czemu składniki z kosmetyku mogą być uwalniane stopniowo.  

Substancje czynne 

Są to składniki, które odpowiadają za działanie danego kosmetyku. Do tej grupy należą filtry przeciwsłoneczne, substancje złuszczające, antybakteryjne i polerujące. 

Składniki stabilizujące 

Dzięki stabilizatorom kosmetyk pozostaje w swojej formie nawet podczas długotrwałego przechowywania. Jako stabilizatory w kosmetykach są wykorzystywane składniki buforujące, które mają na celu utrzymanie odpowiedniego pH i przeciwutleniacze, które hamują rozkład substancji o charakterze tłuszczowym oraz substancji czynnych.  

Składniki pomocnicze 

• Substancje powierzchniowo czynne – składniki, które utrwalają formę kosmetyku, zwiększają jego trwałość i ułatwiają jego rozprowadzanie na skórze. Takimi substancjami są na przykład emulgatory, które umożliwiają stworzenie emulsji, czyli połączenie substancji o charakterze hydrofilowym i lipofilowym.  
• Modyfikatory reologii – są to substancje, które nadają roztworom odpowiednią konsystencję, zwiększając ich gęstość. W kosmetykach zawierających wodę w celu zagęszczenia stosuje się substancje naturalne, hydrofilowe polimery, glinki nieorganiczne, z kolei kosmetyki wytworzone na bazie roztworów olejowych są zagęszczane np. za pomocą wosków, parafiny.  
• Konserwanty – są to najczęściej związki syntetyczne, które mają za zadanie zahamowanie rozwoju drobnoustrojów w kosmetyku. Konserwanty zapobiegają także wtórnemu zakażeniu kosmetyku w trakcie jego stosowania. Konserwanty są dodawane do kosmetyków w niewielkich ilościach, które są starannie kontrolowane. Wyższe stężenia konserwantów mogłyby wywołać podrażnienia. Część producentów rezygnuje z dodatku konserwantów do kosmetyków. Charakteryzują się one krótszym terminem przydatności do użytku. 
• Kompozycje zapachowe – są to związki chemiczne, które odpowiadają za zapach produktu. Mogą to być związki naturalne lub syntetyczne. Substancje naturalne są zazwyczaj wykorzystywane w perfumach, w zwykłych kosmetykach są to zazwyczaj substancje syntetyczne. Te substancje mają na celu nadanie przyjemnego zapachu kosmetykowi oraz zamaskowanie zapachu pozostałych składników.  

Jakie składniki aktywne wybrać? 

Aby wybrać odpowiedni kosmetyk do pielęgnacji skóry, warto znać jej potrzeby oraz typ naszej skóry.  

Skóra trądzikowa 

• Retinol – wykazuje działanie zmniejszające wydzielanie łoju, zmniejsza stan zapalny w skórze oraz wspomaga proces odnowy naskórka. 
• Kwas salicylowy – ma właściwości przeciwzapalne, przeciwbakteryjne i keratolityczne. Reguluje wydzielanie sebum. 
• Węgiel aktywny – działa oczyszczająco i detoksykująco. 
• Aloes – łagodzi podrażnienia, przyspiesza regenerację skóry oraz niweluje rany na skórze powstałe wskutek trądziku. 

Przebarwienia 

• Kwas azelainowy – blokuje tyrozynazę – enzym, który odpowiada za powstawanie przebarwień. Jest bardzo skuteczny w usuwaniu przebarwień potrądzikowych.  
• Witamina C – wykazuje działanie złuszczające, dzięki czemu stymuluje naskórek do wzrostu, a także zmniejsza grubość warstwy rogowej skóry. Hamuje powstawanie melaniny w skórze, dzięki czemu cera jest jaśniejsza. Wpływa na syntezę kolagenu w skórze. 
• Alfa-arbutyna – rozjaśnia skórę. Sprawdza się szczególnie w rozjaśnianiu piegów. 

Zmarszczki  

• Retinol – wykazuje działanie przyspieszające regenerację skóry oraz odpowiada za tworzenie włókien kolagenowych i elastyny w komórkach. Poprawia napięcie oraz jędrność skóry. 
• Peptydy – poprawiają wygląd skóry poprzez zwiększenie syntezy kolagenu przez fibroblasty. Dodatkowo wykazują działanie rozluźniające skórę, przez co zmarszczki mimiczne stają się mniej widoczne.  
• Kozie mleko – nadaje skórze odpowiednią miękkość, elastyczność i hamuje procesy starzenia się skóry. 
• Placenta roślinna. 
• Masło kakaowe. 

Ochrona przeciwsłoneczna  

• Tlenek cynku, tlenek tytanu – odbijają promieniowanie UVA i UVB. 
• Masło shea. 

Łupież  

• Pirytionian cynku – leczenie łupieżu i łojotokowego zapalenia skóry. 

Nawilżanie 

• Kwas hialuronowy – chroni skórę przed wysychaniem. 
• Glukonolakton – wykazuje działanie odżywcze, nawilżające i wygładzające skórę. 
• Witaminy, retinol. 
• Fitohormony. 
• Mocznik – wykazuje działanie nawilżające, w wyższych stężeniach złuszczające. 

Dobór substancji czynnych w kosmetykach jest cechą indywidualną. Substancje wykazujące bardzo dobre działanie i dające spektakularne efekty u jednej osoby mogą nie sprawdzić się u innej.  

Składniki kosmetyków INCI 

Coraz więcej konsumentów jest świadomych, jakie składniki powinny znajdować się w kosmetykach, a których należy unikać. Wybieramy te produkty, które odpowiadają naszym potrzebom na podstawie tego, co dany kosmetyk zawiera. Idealnym narzędziem do sprawdzenia składu kosmetyków jest baza INCI. Skrót ten oznacza dokładnie International Nomenclature of Cosmetic Ingredients. Jest to międzynarodowa baza składników kosmetyków, w której znajdują się składniki dozwolone oraz zakazane. Baza ta obowiązuje na terenie Unii Europejskiej, Stanów Zjednoczonych, w Chinach oraz Japonii. Oznacza to, że każdy kosmetyk na opakowaniu bądź etykiecie dołączonej do produktu musi mieć opisany skład. Związki chemiczne w bazie są zapisane w języku angielskim, z kolei surowce roślinne po łacinie.  

Składniki na etykietach kosmetyków są zapisane w ustalonej kolejności – te zapisane na początku występują w kosmetyku w największej ilości, a tych na końcu jest najmniej. Składniki, które występują w kosmetyku w ilości poniżej 1%, są zapisane na samym końcu. W spisie nie ma obowiązku zawierania informacji o rozpuszczalniku, nośniku zapachu, zanieczyszczeniach występujących w surowcach oraz dodatkowych substancjach używanych w trakcie produkcji, które nie występują w produkcie końcowym. Ze względu na tajemnicę składu zdarza się, że niektóre składniki nie są wymienione w postaci nazwy, tylko są opisane za pomocą numeru.  

Jakie są niebezpieczne składniki kosmetyków, czyli jakie unikać? 

Wiele składników może być powszechnie stosowanych do produkcji kosmetyków, choć najnowsze badania i doświadczenia związane z ich używaniem wskazują, że mogą źle wpływać na skórę. Na takie substancje w pierwszej kolejności powinny zwrócić uwagę osoby: 

• o cerze z problemami (wrażliwa, trądzikowa, podrażniona),  
• z zaburzeniami odporności,  
• cierpiące na choroby autoimmunologiczne, 
• rodzice niemowląt i małych dzieci.  

Te grupy osób powinny wybierać kosmetyki o jak najkrótszych składach, które nie zawierają substancji potencjalnie alergizujących czy drażniących.  

Przy wyborze odpowiedniego kosmetyku warto zwrócić uwagę na to, aby nie zawierał on: 

• Olejów mineralnych i parafiny – są to jedne z najtańszych składników kosmetyków, dlatego można je znaleźć w wielu produktach. Parafina jest nośnikiem i rozpuszczalnikiem substancji czynnych. Nie wykazuje żadnych właściwości pielęgnacyjnych. Na skórze tworzy warstwę uniemożliwiającą odparowanie wody z komórek. Może zaburzać fizjologiczne procesy zachodzące w skórze. Ponadto hamuje przenikanie innych składników z kosmetyku i może zapychać pory skóry. W kosmetykach występuje pod nazwami Paraffin Oil, Parrafinum Liquidum, Parrafin, Isoparrafin, Synthetic Wax. Oleje mineralne można znaleźć pod nazwami Petrolatum, Mineral Oil, Ceresin, Isobutane, Isopropane, Cera Micrortistallina, Isododecane, Isohexadecane. 
• Parabenów – są to konserwanty dodawane do kosmetyków, które mają chronić produkt przed rozwojem grzybów oraz pleśni. Mogą kumulować się w skórze i wykazują działanie alergizujące (przy ich stosowaniu może wystąpić egzema, pokrzywka, wyprysk kontaktowy). Mogą działać estrogennie i rakotwórczo. Przenikają także do krwi. W kosmetykach znajdują się po nazwami Methylparaben, Butylparaben, Propylparaben, Ethylparaben, Isopropylparaben, Isobutylparaben. 
• Glikole – PEG (glikol polietylenowy) jest wykorzystywany jako rozpuszczalnik, emulgator i substancja myjąca w kosmetykach do pielęgnacji ciała. PPG (glikol polipropylenowy) wykorzystuje się do tworzenia emulsji. Zapobiega on utracie wody z komórek. Jest wykorzystywany w pastach do zębów, płynach do płukania jamy ustnej i dezodorantach w sztyfcie. Obie substancje mogą przenikać do krwi i wywoływać działanie toksyczne na komórki wątroby, nerek i szpiku kostnego. Mogą działać podrażniająco na wrażliwą skórę, wywołując stany zapalne i świąd. W kosmetykach są oznaczone jako PEG-40 Sorbitan Diisostearate, PPG-15 Stearate, Leureth-8-Phosphate. 
• Silikony – są to substancje, które nadają włosom i skórze odpowiednią gładkość. Są dodawane także do kremów nawilżających, fluidów, podkładów oraz kosmetyków do pielęgnacji włosów. Często używane mogą zapychać pory w skórze, nasilając trądzik, występowanie zaskórników i wyprysków. Silikony można podzielić na kilka kategorii, np. trudno zmywalne i łatwo zmywalne. Jeśli chcemy uzyskać efekt nawilżenia i wygładzenia, warto wybierać silikony, które łatwo usunąć za pomocą łagodnych środków myjących. W kosmetykach takie silikony mają nazwę kończącą się na –cone, -siloxane, -conol.  
• Propylene glycol – jest to substancja nawilżająca, która ułatwia przenikanie substancji czynnych w głąb skóry. Może kumulować się w organizmie i powodować podrażnienia.  
• Ftalany – mogą kumulować się w organizmie, zwłaszcza w tkance tłuszczowej. Powodują zaburzenia gospodarki hormonalnej i mogą być czynnikiem rozwoju raka piersi. Ftalany są szczególnie niebezpieczne dla kobiet w ciąży oraz karmiących piersią – mogą prowadzić do powstawania wad płodu oraz zaburzać rozwój dziecka. Ftalany są zakazane w kosmetykach przeznaczonych dla dzieci.  
• SLS, SLES – są to detergenty myjące i odtłuszczające. Mogą powodować podrażnienie i przesuszenie skóry oraz podrażnienia oczu i błon śluzowych. Po kumulacji w organizmie mogą uszkadzać układ nerwowy i odpornościowy. Stosowane na włosy mogą zwiększać ich rozdwajanie oraz łamliwość. W kosmetykach znajdują się pod nazwami Sodium Lauryl Sulfate, Sodium Laureth Sulfate. 
• Aluminium – sole glinu są dodawane do antyperspirantów. Blokują wydzielanie potu na powierzchnię skóry. Glin może wywoływać podrażnienia i reakcje alergiczne. Aktualne badania wskazują też na związek aluminium z rozwojem raka piersi. Nazwy aluminium spotykane w kosmetykach to Aluminium sulphate, Aluminium chlorhydrate, Aluminium phenosulphate, Aluminium zirconium tetrachlorohydrex, Aluminium chloride. 
• Substancje zapachowe, sztuczne barwniki – są dodawane do kosmetyków, aby zwiększyć ich atrakcyjność wśród konsumentów. Mogą kumulować się w organizmie i wywoływać reakcje alergiczne.  
• Formaldehyd – jest dodawany do kosmetyków jako środek konserwujący oraz do lakierów do paznokci jako substancja utwardzająca. Substancja ta jest uważana za silny alergen – może wywołać podrażnienie skóry, rumień, wypryski. Formaldehyd jest także potencjalnym środkiem rakowtórczym. Jego nazwy w kosmetykach to Diazolidinyl Urea, DMDM Hydantoin, Quanterium-15, Methenamine, Glutaral, Hexatidine, Benzylhemiformal. 
• Phenoxyethanol – substancja konserwująca i stabilizująca w kosmetykach, dozwolona w stężeniu do 1%. Może wywoływać podrażnienia, zwłaszcza w okolicy oczu. W kosmetykach występuje pod nazwami Phenoxyethanol, Euxyl K, 400 PhE. 
• Iodopropynyl butyl carbamate – dodawany do kosmetyków jako konserwant. Może wywoływać podrażnienia i reakcje alergiczne. Jego nazwy w kosmetykach to Butyliodopropynyl Ester, Carbamid Acid, IPBC. 

W Polsce obowiązuje rozporządzenie o substancjach zakazanych, których nie wolno stosować w kosmetykach lub można je stosować w ograniczonych ilościach.  

Źródła  

1. Dr. H. Różański – „Toksyczne składniki kosmetyków”. 
2. Dr. H. Różański – „Właściwości toksykologiczne wybranych składników kosmetyków”. 
3. Składniki kosmetyków a system INCI. Jak prawidłowo czytać skład produktów? Ewa Żuchowska. 
4. Substancje czynne zawarte w kosmetykach Dr n. farm. Anna Gromotowicz-Popławska Zakład Biofarmacji Uniwersytet Medyczny w Białymstoku. 
5. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1223/2009 z dnia 30 listopada 2009 r. dotyczące produktów kosmetycznych. 
6. WIEDZA O KOSMETYKACH Podstawy dr inż. Jacek Arct, b. prof. WSZKiPZ i UMMSC, dr n. med. inż. Katarzyna Pytkowska, prof. UMMSC.