Co to jest cukrzyca?
Cukrzyca to choroba metaboliczna charakteryzująca się hiperglikemią, która wynika z defektu wydzielania i/lub działania insuliny. Przewlekły stan podwyższonego poziomu cukru we krwi wiąże się z uszkodzeniem i zaburzeniem czynnościowym oraz niewydolnością takich narządów jak nerki, układ moczowy, serce, naczynia krwionośne oraz narząd wzroku.
Jakie są przyczyny cukrzycy?
Przyczyną cukrzycy jest nieprawidłowa przemiana metaboliczna węglowodanów związana z nieprawidłowym funkcjonowaniem trzustki – organem odpowiadającym za wytwarzanie insuliny (hormon odpowiedzialny za regulację poziomu glukozy we krwi).
Przyczyny źle funkcjonującej trzustki są różne. Jest to zależne od typu zdiagnozowanej cukrzycy. Wśród czynników wywołujących chorobę wymienia się:
- czynniki genetyczne – dziedziczenie skłonności do zaburzeń metabolicznych w rodzinie oraz płeć (na cukrzycę typu 2 bardziej narażone są kobiety),
- czynniki nabyte:
- nadwaga i otyłość,
- nadciśnienie tętnicze,
- zbyt mała ilość snu,
- brak aktywności fizycznej,
- nieprawidłowa dieta,
- cukrzyca ciążowa,
- przyjmowanie niektórych leków,
- narażenie na związki chemiczne.
Jakie są rodzaje cukrzycy?
Cukrzyca typu 1
- Wywołana czynnikiem autoimmunologicznym – układ immunologiczny atakuje komórki beta wysp Langerhansa trzustki.
- Idiopatyczna (o nieznanej do tej pory etiologii) – niedoborowi insuliny nie towarzyszy obecność przeciwciał przeciwko komórkom beta trzustki.
Cukrzyca typu 1 cechuje się uszkodzeniem komórek beta trzustki, co prowadzi do całkowitego braku insuliny w organizmie.
Cukrzyca typu 2
- Wywołana niedostatecznym wydzielaniem insuliny przez komórki beta trzustki, co prowadzi do problemu z utrzymaniem stałego poziomu glukozy we krwi.
- Insulinooporność komórek i tkanek. Wśród przyczyn insulinooporności można wymienić czynniki genetyczne (około 20% przypadków) – gdy osoba chorująca pochodzi z rodziny, w której występowała cukrzyca, oraz czynniki nabyte (otyłość, styl życia, stres, starzenie się organizmu).
Cukrzyca typu MODY (Maturity Onset Diabetes of the Young)
Jest to cukrzyca uwarunkowana genetycznie, wywołana mutacją jednego z genów (HNF1A). Występuje u osób młodych, obciążonych dziedzicznie łagodną formą hiperglikemii. Charakteryzuje się niedoborem insuliny przy rzadkim występowaniu kwasicy. W tym typie cukrzycy nie występują przeciwciała charakterystyczne dla cukrzycy typu I.
Cukrzyca noworodkowa
Jest to cukrzyca monogenowa (uwarunkowana mutacją pojedynczego genu). Występuje przed 6. miesiącem życia. Wśród przyczyn cukrzycy noworodkowej wymienia się najczęściej mutację w genie KCNJ11 kodującym białko Kir6.2. Jest leczona pochodnymi sulfonylomocznika.
Cukrzyca typu LADA (Latent Autoimmune Diabetes in Adults)
Jest to cukrzyca o podłożu autoagresji i wolnym przebiegu. Niszczenie komórek beta wysp trzustki przebiega stopniowo. Rozpoznawana jest u osób szczupłych po 35. roku życia jako cukrzyca typu 2. Jest insulinozależna. Początkowo chorzy leczeni są lekami doustnymi, a następnie musi być wprowadzona insulinoterapia. Ten typ cukrzycy należy do cukrzycy typu 1 (przebiegającej pod przykryciem cukrzycy typu 2). W surowicy krwi stwierdza się obecność autoprzeciwciał anty-GAD (to autoprzeciwciała skierowane przeciwko enzymowi – dekarboksylazie kwasu glutaminowego; są wytwarzane w autoimmunologicznym procesie niszczenia wysp trzustkowych Langerhansa prowadzącym do rozwoju cukrzycy typu 1).
Cukrzyca ciążowa GDM (Gestational diabetes mellitus)
Cukrzyca w ciąży może występować w dwóch postaciach:
- Cukrzyca przedciążowa – gdy w ciążę zachodzi kobieta chora na cukrzycę. W takim przypadku ciąża powinna być zaplanowana, gdyż w trakcie ciąży glikemia powinna być cały czas utrzymywana na stałym poziomie.
- Hiperglikemia po raz pierwszy rozpoznana w trakcie ciąży – najczęściej ustępuje po porodzie. Stanowi zagrożenie dla płodu i możliwe jest wystąpienie trwałej cukrzycy u matki w późniejszym czasie.
W obu przypadkach leczenie jest takie samo. U kobiet ciężarnych stężenie glukozy powinno być badane trzykrotnie.
Kaloryczność diety powinna być dobrana do BMI kobiety. W zależności od aktywności fizycznej i wieku powinno to być 1500-2400 kcal.
Dobowa podaż kalorii u kobiet w ciąży:
- BMI <19,8 – 35-40 kcal/kg masy ciała,
- BMI 19,8-29 – 30-32 kcal/kg masy ciała,
- BMI >29 – 24-25 kcal/kg masy ciała.
U kobiet z nadwagą i otyłością zaleca się dietę o obniżonej kaloryczności.
Wartości glikemii u kobiet w ciąży:
- na czczo i przed posiłkiem – 60-90 mg/dl,
- maksymalna glikemia 1 godz. po posiłku – <120 mg/dl,
- między godziną 2:00 a 3:00 – >60 mg/dl.
U kobiet w ciąży powinien być zachowany przyrost masy ciała na poziomie 8-12 kg, w zależności od wyjściowej masy.
Jakie są objawy cukrzycy?
Symptomy cukrzycy to:
- zwiększone stężenie glukozy we krwi,
- wzmożone pragnienie,
- zwiększona częstość oddawania moczu,
- występowanie glukozy w moczu,
- zwiększone łaknienie,
- ubytek masy ciała,
- zmęczenie,
- świąd skóry,
- gorsze gojenie się ran,
- świąd krocza,
- grzybica.
Powikłania cukrzycy
Ostre powikłania cukrzycy
- Hiperglikemia – oznacza wysoki poziom glukozy we krwi. Prawidłowe stężenie glukozy we krwi nie przekracza 99 mg/dl. U chorych na cukrzycę typu 1 poziom glukozy we krwi przekracza 110 mg/dl, a u cukrzyków typu 2 będą to wartości w przedziale 123-185 mg/dl. Hiperglikemia prowadzi do kwasicy ketonowej, która może doprowadzić do śpiączki hiperglikemicznej, a następnie śmierci.
- Hipoglikemia – oznacza niski poziom glukozy we krwi. Hipoglikemię diagnozuje się przy stężeniu glukozy we krwi niższym niż 70 mg/dl. Hipoglikemia może być przyczyną śmierci, gdyż prowadzi do śpiączki hipoglikemicznej.
- Kwasica ketonowa – to stan, w którym organizm pobiera energię z rozpadu tłuszczów – ciał ketonowych zamiast z glukozy. Ciała ketonowe są zagrożeniem, gdyż posiadają odczyn kwaśny i wywołują kwasicę metaboliczną. Kwasica metaboliczna to stan zaburzenia równowagi kwasowo-zasadowej organizmu, która zaburza prawidłowe funkcjonowanie narządów i prowadzi do śmierci. Stężenie glukozy we krwi podczas kwasicy ketonowej wzrasta do powyżej 250 mg/dl.
- Zespół hiperglikemiczno-hipermolalny – to zaburzenie metaboliczne przebiegające ze znacznym odwodnieniem. Jest zazwyczaj diagnozowany u osób starszych chorych na cukrzycę typu 2 przy wysokiej glikemii (>600 mg/dl).
- Kwasica mleczanowa – powstaje w wyniku nadmiernego nagromadzenia się kwasu mlekowego w organizmie. Jest niebezpieczna, gdyż wiąże się z 50% ryzykiem śmierci. Kwasica mleczanowa może pojawić się u cukrzyków typu 2 w wyniku nieprawidłowego stosowania metforminy, zwłaszcza gdy u pacjenta występują dodatkowe schorzenia takie jak niewydolność serca, niewydolność nerek, sepsa, zatrucie alkoholowe lub miażdżyca.
Przewlekłe powikłania cukrzycy
- Retinopatia – powikłanie, które powoduje uszkodzenie naczyń krwionośnych w siatkówce oka. Wysokie stężenie glukozy we krwi wraz z towarzyszącym podwyższonym ciśnieniem tętniczym może powodować zwiększenie przepływu krwi, co skutkuje pogrubieniem błony gałki ocznej. Retinopatii cukrzycowej towarzyszy makulopatia cukrzycowa. Są to zmiany w naczyniach, które powodują blokadę krążenia krwi w siatkówce prowadzące do obrzęku plamki żółtej i krwawienia do siatkówki. Jest najczęstszą przyczyną utraty wzroku wśród cukrzyków 2 typu.
- Nefropatia – uszkodzenie nerek spowodowane utrzymującym się wysokim stężeniem glukozy we krwi wraz z towarzyszącym podwyższonym ciśnieniem tętniczym. Wysoki poziom glukozy we krwi powoduje nagromadzenie się w kłębuszkach nerkowych substancji, które zaburzają ich prawidłowe funkcjonowanie i prowadzą do powstania stanów zapalnych. Nieleczona nefropatia prowadzi do stwardnienia kłębuszków nerkowych i włóknienia miąższu nerek, co przyczynia się do niewydolności nerek.
- Neuropatia – podwyższone stężenie glukozy we krwi powoduje zaburzenie budowy i funkcji włókien nerwowych, co wpływa na zaburzenia przewodzenia impulsów nerwowych.
- Miażdżyca – u chorych na cukrzycę wzrasta ryzyko rozwinięcia się choroby miażdżycowej. Może to być spowodowane podwyższonym ciśnieniem tętniczym lub problemem z utrzymaniem prawidłowego stężenia glukozy we krwi.
Badanie cukrzycy – jak wygląda?
Badanie w kierunku cukrzycy należy przeprowadzić raz na 3 lata u każdej osoby powyżej 45. roku życia.
Ponadto niezależnie od wieku badanie to należy wykonać co roku u osób z następujących grup ryzyka:
- z nadwagą lub otyłością [BMI ≥ 25 kg/m2 i/lub obwód w talii > 80 cm (kobiety); > 94 cm (mężczyźni)],
- z cukrzycą występującą w rodzinie,
- mało aktywnych fizycznie,
- u których w poprzednim badaniu stwierdzono stan przedcukrzycowy,
- u kobiet z przebytą cukrzycą ciążową,
- u kobiet, które urodziły dziecko o masie ciała > 4 kg,
- z nadciśnieniem tętniczym (≥ 140/90 mm Hg),
- z dyslipidemią [stężenie cholesterolu frakcji HDL < 40 mg/dl (< 1,0 mmol/l) i/lub triglicerydów > 150 mg/dl (>1,7 mmol/l)],
- u kobiet z zespołem policystycznych jajników.
Kryteria pomocne w diagnostyce cukrzycy:
- HBA1C ≥6,5%,
- objawy hiperglikemii i glikemia przygodna≥ 200 mg/dl,
- 2-krotnie glikemia na czczo ≥ 126 mg/dl,
- glikemia w 120. minucie OGTT (krzywa cukrowa) ≥ 200 mg/dl.
Jak wygląda leczenie cukrzycy?
Leczenie cukrzycy zależy od jej typu. Powikłaniom cukrzycy można zapobiec poprzez:
- kontrolowanie glikemii,
- leczenie farmaceutyczne,
- stosowanie prawidłowego żywienia.
Prawidłowe żywienie to jedna z metod leczenia cukrzycy.
Leczenie cukrzycy ciężarnych
U kobiet w ciąży, gdy występuje hiperglikemia, konieczne jest leczenie za pomocą diety i insuliny. Nie zaleca się doustnych leków przeciwcukrzycowych. Proponuje się intensywną insulinoterapię – wielokrotne wstrzyknięcia 3-5 dawek insuliny szybko działającej przed posiłkami i jedną dawkę insuliny o przedłużonym działaniu wieczorem.
Leczenie cukrzycy typu 1
Leczenie cukrzycy typu 1 opiera się głównie na insulinoterapii i stosowaniu prawidłowego żywienia. Wyróżnia się trzy rodzaje insulinoterapii:
- Konwencjonalna insulinoterapia – podaje się dwie dawki insuliny rano i wieczorem (mieszaninę insuliny krótko działającej i o przedłużonym działaniu).
- Zintensyfikowana konwencjonalna insulinoterapia – przed głównymi posiłkami podaje się insulinę krótko działającą oraz jedną dawkę insuliny o przedłużonym działaniu przed snem lub dwie iniekcje rano i przed snem.
- Intensywna insulinoterapia – stosuje się wielokrotne iniekcje insuliny przed posiłkami. Ten rodzaj insulinoterapii wymaga dużej samokontroli. Należy często badać stężenie glukozy we krwi za pomocą glukometru. Kontroluje się ilość dawek w stosunku do ilości spożywanych węglowodanów. Intensywna insulinoterapia umożliwia utrzymanie przez całą dobę stężenia glukozy we krwi zbliżonego do prawidłowego. Dawki insuliny i ilość spożywanych wymienników węglowodanowych muszą być regulowane indywidualnie przez każdego pacjenta.
Dawka insuliny jest zależna od masy ciała, wysiłku fizycznego, osobniczej wrażliwości tkanek na insulinę oraz diety.
Leczenie cukrzycy typu 2
W leczeniu cukrzycy typu 2 występuje algorytm leczenia składający się z 4 etapów. Wybór odpowiedniego etapu powinien być dokonany w porozumieniu pacjenta z lekarzem.
- Etap 1. Monoterapia – modyfikacja stylu życia (włączenie wysiłku fizycznego i zmiana diety) połączona z metforminą.
- Etap 2. Metformina połączona z pochodną sulfonylomocznika lub lekiem inkretynowym.
- Etap 3. Leki doustne połączone z prostą insulinoterapią.
- Etap 4. Metformina połączona z insulinoterapią złożoną (insulina 2 razy dziennie) lub metformina z intensywną insulinoterapią.
Zioła obniżające poziom glukozy we krwi
- Liść pokrzywy – obniża poziom glukozy we krwi oraz ma właściwości antyoksydacyjne pomocne w profilaktyce powikłań cukrzycy typu 2.
- Liść morwy białej – obniża poziom glukozy we krwi poprzez hamowanie jej wchłaniania w jelicie cienkim (inhibitor beta-glukozydazy).
- Naowocnia fasoli – wpływa na metabolizm glukozy.
Czy cukrzycę da się wyleczyć?
Niestety nie ma możliwości skutecznego wyleczenia cukrzycy. Podejmuje się różnego rodzaju próby łagodzenia objawów cukrzycy, np. immunoterapię czy przeszczepienie komórek macierzystych (w przypadku cukrzyków typu 1).
W przypadku cukrzycy typu 2 jest to kwestia sporna. Część naukowców twierdzi, że nie da się wyleczyć choroby, a inni, że jest to możliwe.
Kilka lat temu ukazały się wyniki badań, zgodnie z którymi wprowadzenie codziennej aktywności fizycznej i zmiana diety może wpłynąć na remisję choroby u cukrzyków typu 2. Cukrzyca typu 2 jest spowodowana nagromadzeniem tłuszczu w wątrobie wskutek niezdrowej diety i braku aktywności fizycznej. W konsekwencji dochodzi do insulinooporności, a stężenie glukozy we krwi wzrasta. Dochodzi do nagromadzenia się insuliny w osoczu, a jej nadmiar stymuluje produkcję tłuszczu w wątrobie. Tłuszcz wyprodukowany w nadmiarze przedostaje się do innych organów, w tym do trzustki, co upośledza wydzielanie insuliny i w ten sposób zostaje zaburzona regulacja glukozy w organizmie. Według naukowców dobór odpowiedniej diety i aktywności fizycznej może prowadzić do remisji choroby, jednak tylko wtedy, gdy poziom trójglicerydów i tłuszczu w trzustce pozostaje na niskim poziomie. Remisji choroby sprzyja również utrata wagi.
Hiperglikemia rozpoznana po raz pierwszy w czasie ciąży najczęściej ustępuje po porodzie.
Dieta w cukrzycy – co musisz wiedzieć?
Prawidłowe żywienie jest jedną z metod leczenia cukrzycy i powinno być zgodne z najnowszymi zaleceniami. Należy pamiętać, że w odróżnieniu od pacjentów z cukrzycą typu 2 diabetycy chorujący na cukrzycę typu 1 nie mają zazwyczaj potrzeby redukcji masy ciała i/lub leczenia zespołu metabolicznego.
W jakim celu stosuje się dietę w cukrzycy?
- Wyrównanie glukozy we krwi.
- Utrzymanie masy ciała.
- Dostarczenie zalecanej ilości energii i wszystkich niezbędnych składników odżywczych,
- Zachowanie prawidłowych stężeń lipidów w surowicy.
- Zapobieganie powikłaniom cukrzycy.
- Zapobieganie miażdżycy i chorobom układu krążenia.
Kaloryczność posiłków powinna być dostosowana indywidualnie do potrzeb osób chorujących na cukrzycę. Zalecenia żywieniowe dla cukrzyków:
- osoby otyłe – 1000-1300 kcal,
- chorzy z nadwagą – 1500-1800 kcal,
- osoby z siedzącym trybem życia
- chorzy z prawidłową masą ciała – 2000-2200 kcal,
- chorzy z niedowagą – 2400-3000 kcal,
- młodociani – 3300-4000 kcal,
- osoby ciężko pracujące – 4200-5000 kcal.
W żywieniu chorych na cukrzycę, zarówno w przypadku typu 1, jak i 2, zaleca się:
- produkty zawierające węglowodany złożone,
- błonnik pokarmowy,
- produkty białkowe o niskiej zawartości tłuszczu,
- tłuszcze roślinne.
Posiłki powinny być zbilansowane (zawierać węglowodany, białko i tłuszcz w jednym posiłku), gdyż wolniej zwiększają stężenie glukozy we krwi. W obu typach cukrzycy najlepiej zastosować dietę z ograniczeniem łatwo przyswajalnych węglowodanów (o niskim indeksie glikemicznym), która ma na celu zmniejszenie stężenia glukozy we krwi i poprawę metabolizmu.
Chorzy na cukrzycę typu 1 powinni spożywać 6 posiłków dziennie. Przy stosowaniu analogów insuliny ilość posiłków można zmniejszyć. Chorzy na cukrzycę typu 2 powinni spożywać 4-5 posiłków dziennie o stałych porach.
Dieta przy cukrzycy
Dieta polega na ograniczeniu lub wykluczeniu z żywienia glukozy, fruktozy i sacharozy, a zwiększeniu podaży węglowodanów złożonych.
Dieta powinna być opracowana indywidualnie do każdego pacjenta. Ważnymi elementami podczas planowania żywienia są:
- płeć,
- wiek,
- wzrost,
- masa ciała,
- ilość aktywności fizycznej,
- stan fizjologiczny,
- choroby współistniejące.
Indeks glikemiczny (IG) – czym jest?
IG określa szybkość wzrastania stężenia glukozy we krwi. Wszystkie produkty węglowodanowe porównywane są do czystej glukozy, której indeks glikemiczny wynosi 100%.
Indeks glikemiczny ma istotne znaczenie podczas planowania jadłospisu chorych na cukrzycę. Należy stosować produkty o niskim indeksie glikemicznym, ponieważ w małym stopniu podwyższają stężenie glukozy we krwi i nie powodują jej dużych wahań w organizmie.
Podział produktów ze względu na indeks glikemiczny:
- produkty o niskim indeksie glikemicznym – poniżej 55,
- produkty o średnim indeksie glikemicznym – 55-70,
- produkty o wysokim indeksie glikemicznym – powyżej 70.
Wymienniki węglowodanowe (WW)
To jednostka stworzona dla diabetyków. Pomaga cukrzykom dopasować dawkę insuliny do posiłku. Dzięki temu można zminimalizować ryzyko hipoglikemii i hiperglikemii oraz przewidywać poziom glukozy we krwi.
W teorii jest to porcja produktu wyrażona w gramach dostarczająca 10 g węglowodanów przyswajalnych. W planowaniu żywienia chorych na cukrzycę szczególnie przestrzega się ilości wymienników węglowodanowych i ich rozkładu na posiłki. W cukrzycy typu 1 na 1 wymiennik węglowodanowy zapotrzebowanie na insulinę krótko działającą waha się w granicach 0,5-1,0 j.m. W cukrzycy typu 2 zaleca się obliczanie WW ze względu na profilaktykę powikłań przewlekłych.
Przykładowe produkty dla cukrzyków
Napoje: herbaty bez cukru, kawa zbożowa, soki z warzyw ubogowęglowodanowych, mleko o obniżonej zawartości tłuszczu, kefir, koktajl mleczno-owocowy bez cukru.
Pieczywo: chleb pełnoziarnisty, chleb razowy graham.
Dodatki do pieczywa: chude wędliny (drobiowe, polędwica), ryby morskie chude i średnio tłuste (gotowane, wędzone), ser twarogowy chudy i półtłusty, pasztet drobiowy, jaja (2-3 razy w tygodniu), masło (w małych ilościach), dżemy bezcukrowe (2-3 razy w tygodniu).
Zupy: z warzyw ubogowęglowodanowych, bez zabielania, chude, np. barszcz czerwony, pomidorowa, kalafiorowa.
Dodatki węglowodanowe: ryż pełnoziarnisty, kasze, fasola (zgodnie z wyliczoną ilością wymienników węglowodanowych), ryż biały i ziemniaki (2-3 razy w tygodniu).
Mięso: chude (królik, indyk, kurczak) oraz chude ryby.
Oleje: 2-3 razy w tygodniu olej słonecznikowy, oliwa z oliwek, olej sezamowy, sojowy.
Warzywa:
- o zawartości węglowodanów do 5%: rzodkiewka, ogórki, rabarbar, szczypior, szparagi, szpinak, brokuły, cebula, pomidory, kabaczek, papryka,
- o zawartości węglowodanów 5-45% 2-3 razy w tygodniu: buraki, fasola, dynia, brukselka, kapusta biała i czerwona, marchew, rzepa, bób, włoszczyzna (warzywa te należy spożywać w ilości obliczonej w dziennej racji żywnościowej).
Owoce: 200-300 g zgodnie z obliczoną liczbą wymienników węglowodanowych, np. 1 WW to 100 g jabłka.
Dieta przy cukrzycy – co jeszcze należy wiedzieć?
- Najlepsze sposoby przyrządzania posiłków to gotowanie, pieczenie, duszenie bez dodatku tłuszczu.
- Nie należy spożywać potraw smażonych.
- Zakazany jest biały cukier i potrawy, w których się znajduje.
- Zupy i sosy należy przygotować na wywarach warzywnych. Można dodać jogurt lub kefir. Nie wolno używać śmietanki.
- Nie należy rozgotowywać warzyw i produktów zbożowych – produkty rozgotowane mają wyższy indeks glikemiczny i powodują szybsze zwiększenie stężenia glukozy we krwi.
- Owoce i warzywa najlepiej spożywać w postaci surowej.
- Należy ograniczać sól kuchenną, a stosować więcej przypraw ziołowych.
Profilaktyka cukrzycy
Należy pamiętać, że profilaktyka tyczy się jedynie cukrzycy typu 2.
Cukrzyca typu 1 jest schorzeniem autoimmunologicznym lub idiopatycznym i aktualnie nie ma skutecznej metody zapobiegania tej chorobie.
Metody profilaktyki cukrzycy typu 2:
- Redukcja masy ciała u osób z nadwagą i otyłością.
- Regularna kontrola stężenia glukozy we krwi.
- Regularna kontrola ciśnienia tętniczego.
- Codzienna aktywność fizyczna.
- Prawidłowe żywienie.
- Unikanie białego cukru w produktach.
- Porzucenie nałogów takich jak palenie papierosów lub alkohol.
Źródła:
- Ciborowska H., Rudnicka A., Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka, PZWL, 2007.
- Jarosz M., Praktyczny podręcznik dietetyki, Instytut Żywności i Żywienia, 2010.
- A. Al–Mrabeh, S. V. Zhyzhneuskaya, C. Peters i in. „Hepatic lipoprotein export and remission of human type 2 diabetes after weight loss, “Cell Metabolism” 2019, DOI:https://doi.org/10.1016/j.cmet.2019.11.018.
