Czym są zaburzenia mowy?
Według słownika logopedycznego za zaburzenia mowy uważa się zakłócenie lub całkowite zniesienie czynności mówienia i/lub rozumienia mowy. Ich przyczyny mogą być bardzo zróżnicowane, podobnie jak objawy, które mogą mieć charakter prosty lub złożony. Z kolei zaburzenia wymowy (wady wymowy) to zjawisko polegające na występowaniu problemów w realizacji substancji fonicznej w płaszczyznach suprasegmentalnej (zaburzenia prozodii, tj. akcentu, intonacji, rytmu) i segmentalnej (zaburzenia artykulacji, czyli po prostu wadliwa realizacja (wymowa) głosek). Zaburzenia mowy mogą występować łącznie lub osobno, w zależności od przypadku, np. zaburzenia obu płaszczyzn mogą być obecne w przypadku osób z rozszczepem podniebienia, jak i u osób z wadami słuchu lub osób niesłyszących. W przypadku wad wymowy (znanych też pod postacią dyslalii) zaburzenia dotyczą najczęściej tylko płaszczyzny segmentalnej. Należy pamiętać, że do wady wymowy nie zalicza się nieprawidłowości wynikających z błędów wymawianiowych, gwary czy jeszcze nieukończonego rozwoju mowy dziecka.
Jakie są przyczyny zaburzeń i wad wymowy?
Nie da ukryć, że zarówno zaburzenia, jak i wady wymowy mogą bardzo komplikować i ograniczać życie pacjenta, dlatego tak ważne jest znalezienie ich przyczyny i w miarę możliwości ich usunięcie. W przypadku zaburzeń mowy do ich głównych przyczyn zalicza się m.in.:
- uszkodzenia mózgu, do których doszło w wyniku wypadku komunikacyjnego, udaru, wylewu, nowotworu, chorób neurodegeneracyjnych,
- choroby neurologiczne (np. SLA – stwardnienie zanikowe boczne),
- uszkodzenia aparatu artykulacyjnego powodującego np. bezgłos, afazję rozwojową, dyslalię,
- zmiany chorobowe w budowie krtani,
- choroby genetyczne,
- zaburzenia o podłożu psychicznym, choroby psychiatryczne,
- niepełnosprawność intelektualną w różnym stopniu,
- autyzm.
Z kolei występowanie wad wymowy może być spowodowane:
- nieprawidłowościami w zakresie połykania (np. utrzymujący się niemowlęcy typ połykania), gryzienia, odgryzania czy żucia,
- zaburzeniami słuchu i wadami w budowie narządu słuchu,
- wadami zgryzu,
- brakami w uzębieniu,
- zbyt małym lub zbyt dużym napięciem mięśniowym,
- niższą sprawnością narządów artykulacyjnych,
- nieprawidłową budową narządów artykulacyjnych (zmiany anatomiczne),
- zaburzeniami w centralnym układzie nerwowym,
- częstymi infekcjami i brakiem drożności nosa,
- alergiami,
- nieprawidłowym sposobem oddychania,
- przerostem trzeciego migdałka,
- nieprawidłowymi wzorcami mowy,
- brakiem warunków do prawidłowego rozwoju mowy, np. patologiczne środowisko, brak należytej opieki rodzicielskiej i zdrowotnej.
Rodzaje zaburzeń i wad wymowy i ich objawy
Do zaburzeń mowy, czyli zakłóceń lub częściowego zniesienia czynności mówienia i/lub rozumienia mowy zalicza się:
- afazję – zaburzenia mowy, które polegają na częściowej lub całkowitej utracie zdolności rozumienia mowy i jej tworzenia; afazja pojawia się w wyniku uszkodzeń ośrodków mózgowych (w półkuli dominującej) odpowiedzialnych na rozumienie mowy i jej tworzenie;
- dyzartrię – zaburzenia mowy powstałe w wyniku uszkodzenia dróg unerwiających narządy artykulacyjne, oddechowe i fonacyjne;
- anartrię – brak rozwoju mowy bądź jej utrata, spowodowane uszkodzeniem układu pozapiramidowego, dróg unerwiających narządy mowne lub ośrodków w pniu mózgowym;
- jąkanie – zaburzenie mowy, niepłynność cechująca się powtórzeniami lub przedłużaniem dźwięków; jąkanie ma związek ze współpracą i reakcją narządów oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych, a także może mieć podłoże psychospołeczne;
- mutyzm – niemożność posługiwania się mową, mimo że budowa aparatu artykulacyjnego jest prawidłowa, a rozumienie zachowane; mutyzm ma podłoże psychologiczne; wyróżnia się mutyzm całkowity, selektywny, celowy;
- apraksję – niezdolność do wykonywania precyzyjnych ruchów, np. zapinania guzików czy wiązania sznurowadeł; w przypadku zaburzeń mowy jest to apraksja oralna polegająca na zaburzeniu wykonywania precyzyjnych ruchów narządów artykulacyjnych;
- afonię – utrata dźwięczności głosu, bezgłos, ma związek z uszkodzeniami krtani lub strun głosowych;
- dysfonię – zaburzenia głosu związane z jego wysokością, siłą, barwą, czasem (długością) fonacji, barwy itd.;
- oligofazję – zaburzenia mowy spowodowane niepełnosprawnością intelektualną;
- parafrazje – zaburzenie mowy polegające na przekręcaniu słów lub ich zastępowaniu wyrazami o zupełnie innym znaczeniu, co powoduje brak zrozumienia przez rozmówcę; parafrazje cechują się występowaniem w dużej mierze neologizmów (innowacje językowe, nowe słownictwo); parafrazje mogą pojawiać się u afatyków, a także osób dotkniętych np. schizofrenią.
Z kolei wady wymowy (czyli dyslalię) dzieli się następująco:
- sygmatyzm (seplenienie) – nieprawidłowa wymowa głosek trzech szeregów – syczącego (s,z,c,dz), ciszącego (ś,ź,ć,dź), szumiącego (sz,rz,cz,dż); sygmatyzm może mieć wiele postaci, wśród których najczęstszą jest seplenienie międzyzębowe (podczas artykulacji język wsuwa się między zęby); może mieć trzy rodzaje – seplenienie właściwe (deformacja głosek), parasygmatyzm (zastępowanie głoski dentalizowanej inną, realizowaną prawidłowo), mogisygmatyzm (opuszczanie dźwięku); seplenienie jest najczęstszym zaburzeniem u dzieci;
- rotacyzm (reranie) – nieprawidłowa wymowa głoski r; podobnie jak w seplenieniu może występować rotacyzm właściwy, pararotacyzm lub mogirotacyzm; ponadto rotacyzm może być pod postacią rotacyzmu międzyzębowego, policzkowego, wargowego, dwuwargowego, wargowo-zębowego, podniebiennego, gardłowego, języczkowego;
- mowę bezdźwięczną – brak realizacji spółgłosek dźwięcznych i zastępowanie ich bezdźwięcznymi odpowiednikami, np. zamiast z wymawia się s, zamiast g wymawia się k; mowa bezdźwięczna może dotyczyć 13 par głosek, które są opozycyjne wobec siebie, tj. s-z, c-dz, sz-rz, cz-dż, p-b, pi-bi, f-w, fi-wi, k-g, k-g, ki-gi, ś-ź, ć-dź;
- kappacyzm – nieprawidłowa wymowa głoski k (parakappacyzm i mogikappacyzm);
- gammacyzm – nieprawidłowa wymowa głoski g (paragammacyzm, mogigammacyzm);
- betazym – nieprawidłowa wymowa głosek p lub b (parabetacyzm, mogibetacyzm);
- lambdacyzm – nieprawidłowa wymowa głoski l (lambdacyzm właściwy, paralambdacyzm, mogilambdacyzm);
- dyslalia wieloraka – wadliwa wymowa wielu głosek, np. s, z, r, ś, k; mowa może być słabo rozumiana, bełkotliwa;
- rynolalię (mowę nosową) – mowa charakteryzuje się słyszalnym poszumem nosowym, co jest spowodowane obecnością wadliwego rezonansu nosowego; pacjent sprawia wrażenie, jakby mówił przez nos; mowa nosowa dotyczy głosek ustnych (wszystkie z wyjątkiem głosek m, mi, n, ń, ą, ę).
Na szczególną uwagę zasługuje również palatolalia, a więc mowa wynikająca z obecności rozszczepu podniebienia i/lub wargi. Palatolalia jest klasyfikowana jako zaburzenie mowy lub rozwojowa wada wymowy. Wynika z zaburzeń rozwojowych, które powodują rozwój mowy w nieprawidłowych warunkach anatomicznych.
Jak wygląda leczenie zaburzeń i wad wymowy?
Zarówno zaburzenia mowy, jak i wady wymowy poddawane są leczeniu, czyli terapii logopedycznej. Należy jednak zaznaczyć, że sukces terapii zależy przede wszystkim od:
- stanu pacjenta,
- jego wieku,
- sprawności intelektualnej,
- poziomu rozumienia,
- chęci do współpracy,
- postawionej diagnozy,
- przyczyny wystąpienia zaburzenia.
Jako że zaburzenia mowy są nierzadko związane z uszkodzeniami obszarów mózgowych, terapia logopedyczna ma na celu doprowadzenie pacjenta i jego mowy do takiego stanu, aby był rozumiany przez otoczenie i mógł jak najbardziej samodzielnie się komunikować. Należy również pamiętać, że w przypadku uszkodzeń mózgu występują często inne objawy, takie jak niedowłady czy paraliże, które wymagają kompleksowej rehabilitacji. Nie ma jednego złotego środka na terapię wszystkim zaburzeń mowy. W przypadku afazji (w zależności od jej rodzaju) terapia polega na ćwiczeniach funkcji poznawczych, pamięci, funkcji artykulacyjnych, rozumienia itd. Natomiast w przypadku dyzartrii terapia bazuje na ćwiczeniach prawidłowego oddychania, fonacji, dykcji, wyrazistości mowy itd.
Leczenie wad wymowy ma zgoła inny charakter niż terapia zaburzeń mowy. W zależności od postawionej diagnozy wprowadza się ćwiczenia oddechowe, artykulacyjne, fonacyjne, wywoływanie prawidłowej głoski, utrwalanie jej i automatyzowanie. Ponadto podczas terapii często mają miejsce ćwiczenia słuchu fonemowego.
Ważne jest stosowanie się do zasad terapii logopedycznej, wśród których znajduje się:
- wczesne rozpoczęcie terapii,
- indywidualizacja terapii,
- dostosowanie terapii do dziecka/pacjenta,
- wykorzystanie możliwości pacjenta,
- kompleksowe oddziaływanie,
- świadomy i aktywny udział w terapii,
- współpraca z otoczeniem i innymi specjalistami (np. z ortodontą, neurologopedą, foniatrą itd.),
- systematyczność,
- stopniowanie trudności.
Czy zaburzenia i wady wymowy da się wyleczyć?
Nie da się jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie, ponieważ odpowiedź jest zależna od wielu czynników, chociażby:
- diagnozy,
- przyczyny zaburzeń,
- wieku pacjenta,
- poziomu rozwoju pacjenta,
- budowy narządów artykulacyjnych.
Inne są szanse na powodzenie terapii sygmatyzmu prowadzonej u dziecka (która często kończy się sukcesem) niż terapia afazji u starszej osoby po wypadku komunikacyjnym bądź w przypadku osoby cierpiącej na demencję lub stwardnienie zanikowe boczne. Każdy przypadek jest inny i indywidualny.
Zaburzenia wymowy – profilaktyka
Profilaktyka wad wymowy, czyli zapobieganie ich wystąpieniu, może być rozpoczęta już w pierwszych dniach życia dziecka, np. poprzez karmienie piersią. Profilaktyka obejmuje wiele działań mających wpływ na żucie, gryzienie, połykanie, pracę narządów artykulacyjnych. Ważna jest obserwacja dziecka i jego rozwoju, a w razie pytań lub wątpliwości kontrola logopedyczna. Oto kilka działań profilaktycznych:
- Szybka eliminacja smoczka.
- Wprowadzanie stałych pokarmów, jedzenie z łyżeczki, picie z kubeczka.
- Kontrola wędzidełka podjęzykowego.
- Kontrola ortodontyczna i stomatologiczna.
- Badania przesiewowe.
- Wspólne zabawy z dzieckiem – zabawy oddechowe, proste ćwiczenia buzi i języka.
- Kontrola oddychania nosem, a nie przez usta.
- Wspólne czytanie z dzieckiem, dbanie o rozwój słownictwa.
- Niespieszczanie słów.
- Nieocenianie dziecka i nieporównywanie go do innych.
Źródła:
- E. M. Skorek, Z logopedią na ty. Podręczny słownik logopedyczny. wyd. Impuls, Kraków 2005.
- H. Rodak, Terapia dziecka z wadą wymowy, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, wyd. IV, 2002.
- A. Sołtys-Chmielowicz, Zaburzenia artykulacji. Teoria i praktyka. wyd. Impuls, Kraków 2008.
- E. Banach, M. Cybulski, E. Krajewska-Kułak, Profilaktyka wad wymowy u dzieci do siódmego roku życia [w:] Hygeia Public Health 2015, 50(4): 566-571.
